b o ly su n m a y d ila r. K o ‘rin ib tu rib d ik i, iro d a v iy erkin lik
sh axsdan tashqari hukm surishi, u boshqa ruhiy hoiatlar,
h od isalar, v oq elik lar b ilan g o ‘yoki sababiy b o g ‘lanishga
ega em asdir. Insonning ijtimoiy-tarixiiy taraqqiyoti davridagi
barcha harakatlari t o ‘la anglangan yoki yetarli anglanm agan
ek a n ligid an q at’i n azar ular obyektiv ravishda psixikaning
b osh q a shakllari bilan izch il bog‘lanishda b o ‘lgan. Shu bois
sh axsn in g irodaviy harakatlari nim a uchun aynan shunday
am alga oshirilganligini aniqlash darajasi yuqori b o ‘lm asa-
d a, lekin biz uiarni tushuntirib berish im koniyatiga egam iz.
Ilm iy m a ’lum otlarga qaraganda, shaxsning irodaviy harakati
ta m o m ila d eterm in izm ga (lotin ch a
deierminure — sababiy
bog‘liqlik yoki shartlanganlik
degan m a 'n o n i b ild irad i),
b in ob arin , sababiy b o g la n is h qonuniga b o lysunadi. Iroda
sh a x sn in g p six o lo g ik q iyofasi, u n in g ijtim oiy hayoti va
faoliyati sharoitida turli axborotlar natijasi sifatida yuzaga
k elgan m otivlarning xususiyati va maqsadi bilan uyg‘un-
lash g an d ir. S h u n in g d e k , irodaviy fa o liy a tn in g b evosita
sababchisi sifatida harakatlar tizim in i vujudga keltiruvchi,
uiarni tartibga solu vch i rang-barang vaziyatlar, sharoitlar
vujudga keltiruvchisi b o ‘lib qoladi. Shuni unitm aslik joizk i,
s h a x s n in g irod aviy fa o liy a ti ob yek tiv ravishda b oshq a
kategoriyalar bilan b o g ‘langandir. Biroq, bundan irodaning
psixologik jihatidan ro'yobga chiqishini inson m as’uliyatidan
tashqarida yuzaga k eladigan n o m a’lum majburiy zaruriyat,
d egan xulosa kelib ch iqm asligi lozim .
Irodaviy faoliyatn in g o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagi-
lardan: 1) irodaviy harakatlarni shaxs ham isha ularning
subyekti sifatida am alga oshiradi; 2) irodaviy akt, harakatni
sh axs t o ‘la -to ‘kis m as'u llik ni zim m asiga oigan ish, amal
sifatida ichki dunyosida o'tkazadi; 3) irodaviy faoliyat tufayli
in so n k o ‘p jih atd an o ‘z in i o ‘zi shaxs sifatida anglaydi;
4) irodaviy faoliyat sababli shaxs o ‘z hayoti y o ‘li va taqdirini
o ‘zi belgilashi lozim lig in i tushunib yetadi va h okazo. S h u
n in g d ek , irodaning faollash tiru vch i va jilo vlab turuvchi
funksiyalari birgalikda am a l qilsa, faqat shundagina shaxs
o ‘z m aqsadiga erishish y o lid a g i to ksiqlarni yengishi kafolat-
lanish i m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P sixologiya fanida irodaga indeterm inistik qarash h am
mavjud bo'lib, bunda psixik faoliyat biror narsa bilan b elgilab
b o ‘lm aydigan, ongsiz ravishda kechadigan dastlabki faollikka
tob e hisoblanadi. A Q S H lik p sixolog U . Jem snin g fík rich a,
h ech narsaga b o g ‘liqligi y o 'q irodaviy hukm yetak ch i o krin
tutadi. A slida esa shaxsning ish am allari, harakatlari, h a yo ti
va faoliyati obyektiv ravishda belgilanadi. 0 ‘zida irod aviy
harakatlarni m ujassam lashtirgan m otivlar shaxsning h o zirg i
davri va o'tm ish idan jo y egallagan tashqi ta ’sirlar natijasi
sifatida insonni psixik rivojlanish jarayonida, uning borliq
hodisalariga faol m unosabatida yuzaga chiqadi va asta-sekin
tarkib topadi. Irodaviy harakatlaming sababiy bog'langanligi
o m ili, bu muayyan faoliyat usuli shaxsga majburan beril-
ganini, shaxsiy xulq-atvori u ch un javobgar em asligini, taq-
diri azal deb tushuntirish huquqiga ega ekanligini anglatm aydi.
Irodaviy faoliyatni u n in g b atam om oqibatlari u ch u n
shaxs subyekt sifatida a m a lg a oshiradi. F a oliya t u c h u n
o b y ek tn in g o 'z ig a m as'u l h iso b la n a d i, v a h ola n k i u n in g
m aqsadi doirasidan tashqari ch iq ad i. Subyekt m u ru vvat
k o ‘rsatark a n , b o s h q a c h a ta r z d a y o rd a m u y u s h tir a d i,
m uam m olarni hal qilishga k o ‘mak!ashadi.
S h a x sla r o 'z la r in in g fa o liy a ti u c h u n m a s ’u liy a t n i
b oshqa birovga yuklashga m oyilligiga k o‘ra, ular sezilarli
ravishda bir-birlaridan farqlanadilar. In so n n in g s h a x s iy
faoliyati natijalari qiym atini tashqi kuch va sharoitlarda qayd
qilish , shuningdek, shaxsiy kuch va g'ayratiga, q ob iliy atiga
m oyillik n i aniqlaydigan m e z o n la r nazorat loku si ( lo t in -
ch a —
Lokus o'rnashgan jo y ;
fransuzcha
controle
—
tekshi-
rísh
degan m a’n oni anglatadi) deb ataladi. M a ’lu m k i, o ‘z
xulq-atvori va o ‘z faoliyati sabablarini tashqi o m illa rd a n
d eb tushunishga m oyil o d a m la r mavjud.
Psixologiya fanida n azoratni lokallashtirish d e g a n d a ,
shaxsning individual faoliyati natijalari u ch un m a s’u liy a tn i
tashqi kuch va sharoitlarda qayd q ilish n i, s h u n in g d e k ,
ularning kuch-g'ayratiga, qobiliyatiga m oyilligini b elg ila y -
digan sifatlar majmuasi tushuniladi. N azoratni lokallashtirish
tashqi (eksternal) ham da ichki intcrnal turlarga ajratiladi.
Nazoratni tashqi lokallashtirishga ba’zi misollarni keltiram iz:
135
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |