x o d im ishga, talaba darsga kech qolsa, bu hodisani turlicha
b ah o n alar bilan izoh lash ga harakat qiladi: 1) avtobus o ‘z
vaq tida kelm adi; 2) yoM ovchilar k o‘p b o lg a n lig i uchun
a v to b u sg a ch iq a o lm a d im ; 3) avtob u s ju d a sek in yurdi;
4 ) transport buzilib q old i; 5) ko'chada y o ‘l harakati fojiasi
y u z bergani tufayli u shlan ib qoldik va h okazo. Psixofogik
tadqiqotlar nazoratning cksternal lokallik turining n am oyon
b o li s h i shaxsning m u ayyan nuqson va illattariga bevosita
b o g'liq ligin i k o ‘rsatm oqda. C h u n on ch i, in son n in g m as’u-
liy a tsizlig i, o ‘z im k o n iy a tig a ish on m asligi, hadiksirashi,
xavfsirashi, shaxsiy n iyatin i ro‘yobga chiqarishni paysalga
so lish i va boshqalar sh ular jum lasidandir. M ab od o shaxs
o ‘z xulq-atvori oqibati u ch u n m as’uliyatni o ‘z zim m asiga
o lsa , o ‘z qilm ishlarini sh axsiy xususiyatidan deb tushunsa,
b un d ay psixologik v o q elik nazoratning ichki lokallashuvi
m avjud ekanligini bildiradi. N azoratni ichki lokallashtirib,
in son la r m aqsadga erish ish yo'lida m as'uliyat yoki javob -
garlik his etadilar, o ‘zin i o ‘zi tahlil qilish im koniyatiga ega-
dirlar. Ijtim oiy tarbiyajarayonida shaxsda lokallashtirishning
har ikkala (ek stem al, internal) turini shakllantirish tufayli
u n in g m ustahkam sh axsiy fazilatga aylantirish m um kin.
Irod an in g o ‘ziga x o s k o ‘rinishlari sh ax sn in g tavak-
kalchilik vaziyatidagi xatti-harakatida ro‘yobga chiqadi. 0 ‘ziga
m a h liy o q iluvchi m aq sad ga erishish y o ‘lida xavf-xatar,
y o ‘q o tish d ahsh ati, m uvaffaq iyatsizlik bilan h am oh an g,
o g o h , dadil harakat tavakkalchilik deyiladi. Tavakkalchilik
jarayonidagi noxushlik kutilm asi muvaffaqiyatsizlik ehtim oli
b ila n n oq u la y o q ib a tla r darajasi u yg‘u nlash uvi m e zo n i
o rq a li
0
‘lch an ad i. T avak k alch ilik d a m uvaffaqiyat bilan
m u v a ffa q iy a tsiz lik k u tilm a si e h tim o li y o ta d i, y u tu q q a
erish ish shaxsda xush kayflyatni vujudga keltirsa, magMublik
n oxu sh lik holatining b osh om ili hisoblanadi. 0 ‘z - o ‘zidan
m a 'lu m k i, yutuq q u v o n ch nashidasini uyg‘otsa, om adsizlik
j a z o , m od d iy va m a ’naviy y o ‘qotishni ro‘yobga chiqaradi.
S h u n g a qaram ay, in son lar tavakkal qilish harakatidan hech
m ah al v o z kechm aganlar. X oh u kundalik hayot m uam -
m o sig a aloqad or v oq elik b o 'lsin , xoh murakkab m ehn at,
x o h harbiy yurishlar b o ‘lsin. Tavakkalchilik insoniyatning
136
www.ziyouz.com kutubxonasi
ijtim oiy-tarixiy taraqqiyoti davrining qaror q ab u l q ilish
n am u n asi, mahsuli sifatida sh axsnin g hayoti va faoliyatid a
to h anu z ishtirok etib k elm oqda.
Psixologik m anbalarning k o ‘rsatishicha, tavak k alchilik
harakatini amalga osh irish n in g o ‘zaro uyg‘u nlash gan ikkita
sababi qayd qilinadi. Q arorga kelishning birinchi sa b a b i—
bu yutuqqa um idvorlik b o'lib , muvaffaqiyatga erish ilgan d a
eh tim o l tutilgan m ag'lubiyat oqibati ko'rsatkichidan yu k -
sakroq b o lish ig a ishonchdir. U sh bu voqelik v aziyati tav ak
kalchilik deb atalib, m uvaffaqiyat m otivatsiyasin ing m u -
vaffa q iy a tsizlik d a n q u tu lish m o tiv a tsiy a sid a n u stu n r o q
n am oyon bo'lishida o ‘z ifod asin i topadi. Shu b o is tavak k al
ch ilik inson uchun qaror qabul qilishda m u h im ah am iyat
kasb etuvchi ruhiy hodisa h isoblanib, u yoki bu tarzdagi
harakatni amalga oshirib, o kz xulq-atvorini n am oyish qiladi.
D eh q on kcchikib ycrga urug' qadashga tavakkal qilgan b o i
sa, hosil pishib yetilishiga x a v f tug‘iladi, lekin agrotexn ik a
vositalaridan jadal sur'atda foydalanlsa, asosiy m ab lag 'n i
sarf qilib yaxshi natijaga erishishi m um kin. Irodaviy qaror
qabul qilib tavakkal qilishdagi uning mardligi, tashabbuskorligi,
qat'iyatligi, mehnatda yutuqqa erishishni ta'm inlaydi. A m m o
bunday qarorga kelish g o h o o ‘zini oqlaydi yok i m u tlaq o
oqlam aydi ham. Bu borada harakatning xavfli yoki xavfsiz
y o ‘lini tatbiq etish, tavakkalchilikning g'oyaviy, m a ’naviy
yuksakligi, qaroming oqilonaligi baxtli tasodif sari yetaklashi
m u m k in . B a'zan ta v a k k a lc h in in g m o h irlig i, q a t ’iy lig i,
malakaliligi, moMjalning aniqligi unga oniad keltiradi.
T avakkalchilikning ikk in ch i sababi x atti-h arak a tn in g
xavfli y o ‘Iini afzal bilgan xu lq-atvorda ko'zga tash lan ad i.
Bu voqelik shaxsning vaziyatd an faolligi d eb n o m la n ib ,
m so n m n g vaziyat talablaridan ustuvorhkka e r ish is h id a ,
vaziyatdan yuksakroq maqsad q o ‘ya olishida n am oyon b o la d i.
Tavakkalchilikning bu turi „vaziyatu sti“ yoki „ x o liso n a lik “
d eb a ta lib , tavak k alch ilik u ch u n ta v a k k a lc h ilik k a y o ‘l
q o ‘yishni anglatadi hanida „tavakkalchining tavak k alchiligi“
atam asin i keltirib ch iqaradi. Shaxsdagi ta v a k k a lc h ilik n i
riskom ctr deb ataluvehi m axsu s asbobda o ‘lch ab k o ‘rish
m u m k in . Bu asbob yo rd a m i bilan p six o lo g ik tajribada
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |