irodaviy z o ‘rberishning ichki kechishi faqat qarorga kelishda
p a y d o b o lm a y d i, balki ijro etish jarayonida jadal sur’atga
erish ish d a ham am alga oshadi. Buning psixologik m a ’nosi
sh u k i, qabul qilingan qarorni bajarish aksariyal hollarda
su byektiv va obyektiv xususiyatli bir talay qaram a-qarshi-
liklarga duch keladi, ularni yengib o ‘tish esa irodaviy z o ‘r
b erish n i, z o ‘riqishni talab qiladi. C h u n on ch i, b o zor iqti-
so d iy o tig a maqsad va vazifasiz, tasodifiy yondashuv bilan
m oslash ayotgan shaxs o ‘z turm ush tarzini o kzgartirmasa,
u zo q n i k o ‘zlab ish yuritm asa (bugun o ‘tgan kuniga shukur
q ilib y a sh a y v ersa ), fa o llik k o ‘rsatm asa, im k o n iy a tid a n
foyd alanm asa, u bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
In so n n in g o ‘z - o kzi bilan ichki kurashi, xarakter xislatlarini
o ‘zgartirishga intilishi bu irodaviy z o ‘r berishi tufayligina
am alga oshadi. S h u n in gd ek , inson sanitariya va gigiyenaga
rioya qilib yashashi, y a ’ni (sayr qilish, xona havosini al-
m ash tirish , ovqat hazm b o lis h in i kutish, ozodalikka e ’tibor
q ilish i, yangi k o‘nikm alarni egallash) irodaviy z o ‘r berishni
taq ozo etadi. Bu psixologik voqelikning negizida insonni ilgari
hayajonga solm agan, tashvishlantirm agan narsalarga e ’tibor
qilish m exanizm i yotadi. Bu esa favqulodda qarshilik—salbiy
h is -tu y g ‘ularni (stress, affekt, frustratsiya kabilarni) vu-
ju d g a keltiradi. Shunday ekan, agar shaxs o ‘z - o kzi bilan
ich k i ruhiy kurash natijasida muvaffaqiyatga erishsa, u holda
ijobiy xususiyatli hissiy k ech in m alaryu zaga keladi, o ‘zining
u stid an o lzi hukm ronlik tu yg‘ulari, o ‘z kuch va qudratiga
is h o n c h , uni anglab y e tis h , o ‘ziga o ‘zi buyruq b erish,
o ‘zin i o ‘zi nazorat qilish , o ‘zini oldiga q o ‘ygan en g m uhim
m a q sa d la rg a erish ish im k o n iy a tin i tu sh u n ish ro ‘yob ga
c h iq a d i. U sh b u ruhiy ja ra y o n la r m u a m m o y e c h im id a
ishtirok etishidan q at’i nazar, irodaviy z o ‘r berish va uning
ich d a n kech ishi, kuchli zo'riqishlar tufayli am alga oshadi.
Bu
0
‘rinda shaxsning xaraktcri, individual xususiyatlari,
ijtim oiy shartlangan xislatlari, har bir narsaga jiddiy mu*
nosabati yetakchi va ustuvor ahaniiyat kasb etadi. A yniqsa,
o lzin i o lzi boshqarish, gum anistik psixologiya tarkibidagi
kategoriyalar ham da ularning hayot va faoliyatida n am oyon
b o li s h i m u h im o'rin tutadi. M a'lum ki, shaxsiy mayllar,
142
www.ziyouz.com kutubxonasi
ustanovkalardan tashqari, unga ijtim oiy u stan ovk alarn in g
ta’siri, o ‘z o ‘rni statusi yuzasidan baholash tiz im in in g t o ‘g ‘-
ri shakllanganligi bunda alohid a aham iyatga egadir.
Shaxs m a’lum bir faoiiyatni amalga o sh ir g u n ich a o ‘z
ruhiy o la m id a yu za g a k elgan ayrim s u b y e k tiv („ M e n
b ilan “ , „M en em a s“ qabilidagi) qarshiliklarni y en g ish d an
tashqari, unga m uayyan tashqi ziddiyatlarni h am bartaraf
etishga to kg ‘ri keladi. A ytaylik, inson ro‘yob ga chiqarishi
zarur b o lg a n aniq m aqsadini am alga oshirishga h e c h qanday
sh a k -sh u b h a b o 'lm a sa , sh u n in g d e k , q a ro rg a k c lish d a
k u ch siz m otivlar kurashi d avo m etsa -d a , le k in qarorni
ijro qilishda b a’zi bir q iyin ch ilik lar tu g ‘ilish i m u m k in .
M azkur jarayonda vujudga kelgan qarshilik va q iy in c h ilik -
larni yengish inson d an ch id am n i, qat’iylik n i, favq u lod d a
kutilm agan holat yu z berishini ham inobatga o lish n i ta q o zo
etadi. Ba'zida uzluksiz ravishda ular bilan kurashish, irodaviy
z o ‘r b erish, ularni y en g ish u ch u n
ruhan ta yy orgarlik
m ayli bilan qurollanish talab etiladi. B u n d ay vaziyatlar
shaxsga muayyan davr m obaynida z o ‘riqish, z o ‘r berish,
jiddiylik sifatlari saqlanib turish majburiyatini yu klaydi.
P sixologik m a ’lum otlarga qaraganda, iro d a v iy s a ’y -
harakat uchun o ‘ziga xos xususiyatga ega b o ‘lgan irodaviy
z o ‘r berish aksariyat hollarda m otivlar kurashidagi qaram a-
qarshilik yuzaga kelganligi bilan em as, balki sh axs to m o -
nidan qabul qilingan qarorni ijro etish jarayon id a ob yek tiv
xususiyatga ega qiyinchiîiklarni yengish tufayligina n a m oyon
b o la d i, deb tushuntiriladi. Shu bois, iroda akti tu zilish in in g
tahlili ushbu holat iroda faoliyatining bir ta la y xu su siyat-
larin i x a sp o ‘sh la sh g a im k o n yaratish in i k o ‘rsa tm o q d a .
B u n d a n ta sh q a r i, ir o d a v iy fa o liy a tn in g s h a x s x a t t i-
harakatlarida m uayyan ustuvor vazifalar ijro etish in i ham
ta ’kidlab o ‘tish m aqsadga m uvofiqdir. M azkur funksiyalar:
birinchidan, shaxsning xatti-harakatlarini am a liy o tg a tatbiq
qilish sifati darajasini yuksaltiradi. Ikkinchidan, in so n hayoti
va faoliyati uchun m uhim aham iyat kasb e tu v c h i m u a m -
m olar yechim in i topishga sharoit yaratadi. U c h in c h id a n ,
in so n shaxsi m u am m on in g m ohiyatini an glash in i ta ’m in -
laydi, shuningdek, harakatni maqsadga m u vofiq lash tirish ga
xizm at qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |