A garda u la r n in g m oh iyatiga ch u q u rroq yon d ash ad igan
b o'lsak , u h o ld a o 'zaro farqni tezd a aniqlab olish im koniga
ega b o ’la m iz. Intilish—yetarli darajada anglanm agan, farq-
la n ish , tab a q a la n ish im k oniyati su st eh tiyojd an tashkil
topgan faoliyat m otividan iboratdir. M asalan, shaxs yozgan
m aq olasin i b osib chiqarishga intilish ni xayoldan o'tkazish
c h o g ‘ida n ashriyotni k olz o ‘ngiga keltiradi, muharrir bilan
u ch rash gan d a, suhbatlashganda m am nu n iyat tuyg‘usini his
etadi. Shu b o is, intilish obyekti bilan takror-takror uchra-
shuvga rozi b o ‘ladi va o ‘z intilishini davom ettirishga qaror
qiladi. B iroq in son ba'zi hollarda unga huzur-halovat baxsh
etayotgan m o tiv n in g m ohiyatini anglam aydi, chunki u har
qanday natijaga erishishi m um kinligi t o ‘g'risida m a’lum otga
ega em as. K o ‘rinib turibdiki, intilish psixologik jihatdan
yetarli darajada an iq likn i o ‘zida m u jassam lashtirm aydi,
ayrim sh u b h alar hukm surish eh tim o li mavjud, harakat
unsurlari yu zasid an taxm in yctishm aydi.
Istak— sh axs to m on id an eh tiyojn in g yetarli darajada
a n g la n g a n lig i b ila n ta v s ifla n u v c h i fa o liy a t m o tiv id ir.
Intilishdan farqli o ‘laroq, istakda nafaqat ehtiyoj obyekti,
balki uni q on d irish n in g y o ‘l-y o ‘riqlari, vositalari ham inson
to m o n id a n tu sh un ilad i. M asalan, o liy maktab o'qituvchisi
0
‘qitish sam aradorligini oshirish istagini bildirib, bu holatni
ijtim o iy e h tiy o j sifatid a tasavvur e tib , ta 'lim n in g faol
m ctodlarini qoMlash haqida o ‘ylaydi, o 'z faoliyatini yangicha
ta sh k il q ila d i, iq tid o r li h a m d a b o ‘sh o ‘z la sh tir u v c h i
talabalar b ilan individual ishlash grafigini ishlab chiqadi,
q o'lla n m a la r yaratish rejasini tuzadi va hokazo.
Inson faoliyatining motivatsiyasi uning yashash shart-
sh aroitlarin i aks ettiradi, sh u n in gd ek . shaxs to m on id a n
n a m o y o n e t ilg a n eh tiy o jla rin i fa h m la sh im k o n iy a tin i
vujudga keltiradi. E htiyojlaraham iyatining o'zgarishi tufayli
m u ayyan p s ix o lo g ik holatlarda m otivlar kurashi paydo
b o'lad i, b u n d a bir istak boshqa istakka qarshi q o'yilad i, bu
haqda old in ro q m ulohaza yuritilgan.
Q arshiliklar, qiyinchiliklar, n izoli vaziyatlarni yengish
uchun irod aviy z o ‘r bcrishga to 'g lri keladi. Irodaviy z o ‘r
berish t o ‘g ‘risida m ulohaza yuritilgan b o 4lsa-da, lekin unga
146
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta'rif bcrilm aganligi sababli ayrim an iq liklar kiritishni jo iz
d eb h iso b la y m iz . Irod aviy z o ‘r b erish — h is - t u y g ‘ular
shakli hisoblangan shaxsning irodaviy harakatga q o ‘shim cha
m otivlarni vujudga keltiruvchi, ba’zid a ularni barbod qi-
lu v c h i, b ilish ja ra y o n la rin i safarbar e t u v c h i, m u ayyan
z o ‘riqish holati singari kechuvchi m otivlar m ajm uasidir.
Irodaning individual xususiyatlari va fen o m en la ri m av-
jud b o ‘lib, inson faoliyatining m aqsadga m u vofiq ravishda
am alga oshirishini ta'm inlaydi. Iroda sh axs faoliyatining
ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan o n g li tu zilm a-
dan iborat b o lib , u o kzini o ‘zi boshqarish sifatida dastaw al
o'ziga, o ‘z h issiyotiga va xatti-harakatlariga hukm ronlik
qilishda aks etu vch i psixologik hodisadir. Irodaning kuchi
yoki k uchsizligini aks ettiruvchi holatlar u n in g individual
xususiyatlarini n a m o y o n qiladi. S h u atam a lard a n kelib
chiqqan holda, irodasi kuchli va irodasi k u c h siz odam lar
ham da ularning ijobiy va salbiy sifatlari, fazilatlari, xislatlari
» hamda illatlari to'g'risida m ulohaza yuritiladi.
Irodasi kuchsizlikning patologiyasi m avjud b o'lib , ular
abuliya (yu n on ch a
abulia — qat'iyatsizlik
d egan m a'n oni
anglatadi) va apraksiya (yu n on ch a
apraxia—harakatsizlik
m a’n osini bildiradi) atamalari bilan ifo d alan a d i. A buliya—
bu m iya p atologiyasi negizida vujudga keladigan faoliyatga
intilishning mavjud em asligi, harakat q ilish , am alga o sh i-
rish uchun qaror qabul qilish zarurligini an glagan tarzda
shunday qila olm aslikdan iborat inson ojizligidir. M asalan,
shifokor ko'rsatmalariga rioya qilish zarurligini t o ‘g ‘ri fahm -
lagan. an im o abuliyaga uchragan b e m o r b ir o r narsani baja-
rishga o 'zin i m u tlaq o y o l la y olm ayd i. A p rak siya— miya
tu zilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan hara-
katlar m aqsadga m u vofiq ligin in g m urakkab b uzilishidan
iborat psixopatologik holatdir. Nerv to ‘q im alarining buzilishi
m iyaning pcshona qisimlarida yuz bersa, u h o ld a xatti-hara-
katlarni erkin bajarishdabuzilish n am oyon boMadi, natijada
iroda akti amalga oshishi qiyinlashadi. A buliya va apraksiya—
psixikasi xasta insonlarga xos, bu nisbatan n o y o b , fenom enal
p sixop atolog ik hodisalardir. Lekin p e d a g o g ik faoliyatda
uchraydigan irodaning kuchsizligi m iya p atologiyasi bilan
em as, balki n o to ‘g ‘ri tarbiya m ahsuli b ilan tavsiflanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |