Of azerbaijan high technical educational institutions

PAHTEI 
PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 
VOLUME 27 ISSUE 04 2023 
E-ISSN: 2674-5224 
İnduksiya formal məntiqi nəticəyə əsaslanan idrak metodudur ki, bu da konkret məlumatlar 
əsasında ümumi nəticəyə gətirib çıxarır. Deduksiya hər hansı ümumi müddəalara dair biliklərə 
əsaslanaraq xüsusi nəticələrin alınmasıdır.
Ölkədə dövriyyədə olan böyük miqdarda nağd pul iqtisadiyyatın inkişafına töhfə verən böyük 
investisiya və kredit resurslarını məhdudlaşdırır və bank sisteminin maliyyə vasitəçiliyini azaldır.
Dövriyyədə olan nağd pul kütləsinin artıqlığı struktur problemlərinin yaranmasına, maliyyə 
nizamının deqradasiyasına, şəffaflığın azalmasına və ölkədə pərakəndə ticarətin qeyri-bərabər 
inkişafına səbəb olur. Həmçinin diqqət tələb edən mühüm iqtisadi problemlərdən biri də 
korrupsiyadır.
Korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsi ilə elektron ödənişlərin inkişaf və istifadə 
səviyyəsinin yüksəldilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu problemin həlli yolu kimi elektron 
ödəniş sistemlərinin geniş tətbiqi ölkədə dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin ümumi həcmində nağd 
pulun həcminin azalmasına gətirib çıxaracaqdır. 
Elektron ticarətin yaranması ənənəvi ödəniş sistemlərinin təmin edə bilmədiyi yeni maliyyə 
ehtiyaclarının yaranmasına səbəb oldu. Məsələn, onlayn auksion kimi əməliyyatların həyata 
keçirilməsi üçün elektron poçt vasitəsilə ödəniş üsulunun formalaşdırılmasına ehtiyac var idi.
Nəticədə dövlət, akademiklər və maliyyə xidmətləri göstərən maliyyə təşkilatları elektron 
ödənişlər və elektron pullarla bağlı araşdırmalara başlayıblar. Bəzi ödəniş sistemləri ənənəvi 
ödəniş sistemlərinin elektron versiyalarıdır (çeklər, kredit kartları). Digər elektron ödəniş 
sistemləri elektron pula əsaslanır və maliyyə sisteminə əhəmiyyətli təsir göstərir. 
Elektron paylama şəbəkələri tərəfindən istifadə edilən ödəniş sistemləri 1960-cı illərdən bank və 
biznes sektorlarında istifadə olunur. Son 50 ilin texnoloji inkişafı bir tərəfdən elektron ödəniş 
sistemlərinin imkanlarını genişləndirmiş, digər tərəfdən bu sistemlərdən istifadəni tələb edən 
sosial və biznes sahələrini formalaşdırmışdır. Təsvir edilən dəyişikliklər, öz növbəsində, elektron 
ödənişlərin mənasının şərhinə təsir etdi. Ümumiyyətlə, elektron ödənişlər müasir 
telekommunikasiya və elektron şəbəkələrdən istifadə etməklə insanlar, firmalar və banklar 
arasında həyata keçirilən ödənişlərdir. Ödəniş məsafədən və nağd puldan istifadə etmədən və 
məsul şəxsin fiziki iştirakı olmadan həyata keçirilir. (Jonker N., 2011, s.284) 
Elektron ödəniş sistemləri iki sinfə bölünür: kredit ödəniş sistemi və avtomatik ödəniş sistemi. 
Kredit kartı əsaslı ödəniş sistemi rəqəmsal imza və məlumat mübadiləsinin şifrələnməsi kimi 
təhlükəsizlik tədbirlərindən istifadə edir. Bütün kredit sistemləri müştərinin kredit ödəmə 
qabiliyyətinin və emitent bank tərəfindən göstərilən ödəniş mənbəyinin etibarlılığının təsdiqini 
tələb edir. 
Avtomatik ödəniş sistemi çeklərin və nağd ödənişlərin elektron ekvivalentlərindən istifadəni 
nəzərdə tutur. Dünya bazarının avtomatik ödəniş sistemləri arasında DigiCash, NetCash, NetChex 
və NetBill mühüm yer tutur. Avtomatik ödəniş sistemlərinin nisbətən ucuz olması onların 
istifadəsini mikroödənişlər baxımından daha praktik edir. 
Kredit kartı ödənişi e-ticarətdə ən çox istifadə edilən ödəniş formasıdır. Kredit kartlarından 
istifadə etməklə elektron ödənişlərin həyata keçirilməsində dörd tərəf iştirak edir: kartı verən 
şirkət, kredit kartı istifadəçiləri, kredit kartı istifadəçilərinə nağd pul tələb etmədən mal satan 
şirkətlər və banklar. Bu dörd tərəf arasında lazımi müqavilələrin bağlanması ilə kredit kartı ilə 
ödəniş sistemi formalaşır. Bu müqavilələr müstəqildir, lakin bir-birinə müəyyən təsir göstərir. 
Sifariş verdikdən sonra istifadəçilər ödəniş variantı seçimi qarşısında qalırlar. Kredit kartı ilə 
ödəniş edərkən alıcı kredit kartı nömrəsi, növü, istifadə müddəti, bank hesabı rekvizitləri kimi 

---

33