Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 161
sın təqribən 80 kilometr şərqində yerləşən Kosadağda baş verən vuruşmada səlcuqlu ordusu özündən sayca az olan monqol ordusuna xəcil bir şəkildə məğlub oldu. Bu məğlubiyyət nəticəsində səlcuqlu dövləti monqolların tabe- liyinə keçdi və bir salnaməçinin ifadəsilə «çöküntü, düşkünlük və fəryad dövrü başladı». Səlcuqlu taxtında oturan hökmdarların ləyaqətsizlikləri və xeyli hissəsi iranlı və ya onların övladları olan dövlət adamlarının heç bir əxlaqi qayda tanımayan ehtirasları üzündən monqol zülmü getdikcə ağırlaşmış və mon- qollar 1277-ci ildə Türkiyənin idarəsini felən əllərinə almışdılar. Bu tarix- dən sonra səlcuqlu sultanları monqol xanlarının adicə vassaları vəziyyətinə düşmüş və getdikcə öz əhəmiyyətlərini itirmişlər. Son səlcuqlu sultanı II Qi- yasəddin Məsudun 1308-ci ildə Kayseridəki ölümü ölkədə heç bir həyəcan yaratmadı. Səlcuqlu hökmdarları öz hakimiyyətləri üçün olduğu qədər mon- qollara qarşı da ən mühüm qüvvə olan türkmənləri ətraflarına yığmaq bəsi- rətini göstərmədilər. Əksinə, onlarla mübarizəyə başladılar ki, bu da getdik- cə monqolların hakimiyyətinin qüvvətlənməsinə, özlərinin hakimiyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. Anadoluda monqollara qarşı mübarizə edən yeganə ünsür türk köçəri ic- maları, yəni türkmənlər idi. Daha əvvəl də göstərdiyimiz kimi, türkmənlər torpağa bağlanıb oturaq həyata keçincə onlara türkmən deyilmir, türk adı verilirdi. Şəhərlərdə XIII əsrin birinci yarısına qədər xeyli xristian əhali var- dı. Onlar əsrin ikinci yarısından etibarən əhəmiyyətlərini itirməyə başlamış və XIV əsrin birinci yarısında şəhərlərdə də azlıq vəziyyətinə düşmüşdülər. Səlcuqlu hökmdarları, yaxud onların adından iqtidarı əllərində tutanlar köçəri ünsürlə oturaq ünsürü birləşdirib monqollara qarşı bir müdafiə qüv- vəsi yaratmadılar. Əksinə, türkmənlərə qarşı mübarizədə monqollara arxa- landılar. Baba İshaq üsyanı türkmənlərin dövlət idarəsindən əsla məmnun olmadıqlarını açıqca ortaya qoymuşdur. Yoxsul vəziyyətdə olduqları anlaşı- lan bu türkmənlər, həmişə göründüyü kimi, hər halda vergi məmurlarının haqsız və insafsız rəftarına məruz qalmışlar. Səlcuqlu sultanları monqol ha- kimiyyətinə tabe olduqdan sonra büsbütün itaətsizlik göstərmiş, ancaq mon- qollara da boyun əyməmişlər. XIII əsrin ikinci yarısından etibarən səlcuqlu sultanları onları itaət altına alacaq gücə sahib deyildilər. Buna görə ilk elxa- ni hökmdarı Hülakü xan (1256-1265) Anadoludakı monqol komandanlarına türkmənləri cəzalandırmaq buyruğunu vermişdi 1 .
hücum etdilər. Monqollar türkmənlərin çoxunu öldürərək ağac ərlərə ağır zərbə endirsələr də onların çoxu cənuba enərək məmlük torpaqlarına pənah
1 K.Kahen. Bizans. Rum türkləri ilə əlaqədar bir neçə tarixi mətn, XIV, s. 131-139; F. Sü- mər. Ağac ərilər, s. 524. FARUQ SÜMƏR 162
apardı
1 . İbn Şəddad 2 Sultan Baybars zamanında (1260-1277) 40.000 evdən artıq türkmənin gəldiyini, onlara Qəzzədən Antakya və Sisədək (bugünkü Kozan) olan hüdud bölgəsində yurd verildiyini, bəylərin çoxuna səlibçilər- dən alınmiş yerlərdə iqta verildiyini söyləyir. Gerçəkdən, heç vaxt Suriyada məmlük dövründə olduğu qədər türkmən toplanmamışdı. Təəssüf ki, türk- mənlərin çoxu bu ölkədə daimi yaşamır, yazda Anadoluya çıxaraq Maraş bölgəsində, Uzun yaylada və Sivasın cənub tərəflərində yaşayırdı. Bu türk- mənlərdən aşağıda yenidən bəhs etmək şərtilə indi təkrar Anadoluya qayı- daq.
Monqollar türkmənləri nə qədər məğlub etsələr də, sıldırım yerlərdə yurd salmış türkmənlərin fəaliyyətinə heç cür son qoya bilmirdilər. Türk- mən bəylərindən Şəmsəddin Məhməd bəy 1277-ci ildən əvvəl Ərzincan və Bayburt ətrafını öz hakimiyyəti altına almış və Trabzon dağlarını özünə məskən etmişdi. Bu türkmən bəyinin Sinopdan Antəpədək uzanan bölgədə geniş ölçüdə yağma və təxriblərdə bulunduğu bildirilir. Monqollar bir bas- qın ilə Məhməd bəyi məğlub etmiş, ancaq bu dəfə özləri eyni əmələ (yağ- ma) qurşanmışlar. Nəhayət, Əbaqa cəlayir Tokuyu türkmənlərin üzərinə göndərdi. O, türkmənləri cəzalandırdı 3 . İqtidarı əlində tutan Müiniddin Pərvanə başda olmaqla səlcuqlu dövləti əyanlarının dəvətilə Misir-Suriya türk məmlük hökmdarı Baybars 1277-ci ildə Anadoluya yürüş etdi və Əlbistan ovasında həmən Toku və Tudaunun komandanlığındakı monqol ordusunu ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. Məşhur cəlayir İlgəy Moyonun oğlu olan Toku ilə suldus Sodun Noyonun oğlu Tu- daun vuruşmada öldülər. Baybars Kayseriyə gəldi, ancaq onu dəvət edən Pərvanə və digər dövlət adamları onunla əməkdaşlıq etməyərək Tokata qaç- dılar. Baybars belə bir hərəkəti gözləmirdi. Əlindən heç bir şey gəlməyən camaat və türkmənlər ona tərəfdar oldular. Bu türkmənlərin başında Qara- man oğulları gəlirdi. Onlar Ərmənək ətrafında yurd salmışdılar. Onların monqol istilası zamanı Arandan əvvəlcə Sivas tərəflərə gəlmələri və orada Baba İshaq üsyanında iştirak etdikdən sonra Ərmənək ətrafına köçmələri eh- timal olunur. Ailəyə adını vermiş olan Nurəddin Sufi (Sofu) oğlu Qaraman İç-el bölgəsindəki ermənilər ilə mübarizə aparmış və Aksarayiyə görə 4 ,
1 Göstərilən yerlər. 22 Baybars tarixi. İ.Yaltkayanın türkcəyə tərcüməsi. İstanbul, 1941, s. 155, 171. 3 Müqatəbati-Rəşidi. Məhəmməd Şəfi nəşri. Lahor, 1945, XLVI məktub, s. 273-278. Mək- tub Müiniddin Pərvanə tərəfindən yazılmışdır. Məktubların naşiri rəhmətlik Məhəmməd Şəfi məktubda adı çəkilən Şəmsəddin Məhməd bəyin Qaraman oğlu olduğunu söyləsə də, məktubdakı yer adları belə bir hökmə imkan verməməkdədir. 4 Müsamərət ül-əxbar. Osman Turan nəşri. Ankara, 1944, s. 71. Çağdaş bir erməni qaynağı- na görə Qaraman ermənilərlə vuruşmalarının birində yaralanmış, çox keçmədən həmin ya- ralardan ölmüşdür (XIII əsr Kiçik Asiya türkmənlərinin tarixinə dair qeydlər, Y.A. 1951, s. 334).
Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|