Og’zaki va yozma qayta hikoyalashga qo’yiladigan talablar

Bog’lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar
O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli nutqni o’stirishdan quyidagi ko’nikmalarni bilib oladilar:
1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq yoritish ko’nikmasi. Masalan, «Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday yordamlashamiz?» mavzusi berilsa, o’quvchilar aniq bajargan ishlari haqida hikoya qiladilar. Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun bayon matni qayta hikoya qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq qilinadi.
2. Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi. Bolalar ishi ma’lum fikrni (tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o’zlarining baxtli hayotidan g’ururlanish, mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi.
3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur bo’lgan materialni yig’ish. Bu bayonga ham taalluqli bo’lib, namunaviy matn tahlil qilinadi, mazmunini to’g’ri tushunish ustida ishlanadi, asosiy mazmun ajratiladi.
O’qituvchidan o’quvchini navbatdagi inshoga tayyorlashda shu mashqning pedagogik maqsadini, o’quvchilarni nimaga o’rgatishni, tafakkuri va nutqini qanday boyitishni, shuningdek, mashqlar izchilligida shu inshoning tutgan o’rnini aniq ko’z oldiga keltirish talab etiladi. SHuning uchun o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishga oid mashq turlarining bir yillik rejasini tuzib olish tavsiya etiladi. Rejada o’quvchilar yoshiga mos bayon va inshoning barcha turlari hisobga olinishi zarur.
Metodik an’anaga ko’ra matnli mashqlar tasvirlash, hikoya qilish va muhokamaga bo’linadi. Boshlang’ich sinflarda bular, asosan, tasvir yoki muhokama elementlari bo’lgan hikoya tarzida uchraydi.
Har uchala janr uchun foydalaniladigan material xarakterida ham, qurilishida ham, til vositalarini tanlashda ham o’z xususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga tayyorlanayotganda o’qituvchi (yoki o’quvchi) matnning janr xususiyatlarini hisobga oladi.
Hikoya boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi, chunki u jo’shqin, jonli, ta’sirchan bo’ladi. «O’qish kitobi»da bunday hikoyalar ko’plab berilgan.
Tasvirda syujet, qatnashuvchi shaxslar bo’lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet va hodisalar tasvirlanadi. O’quvchilar «O’qish kitobi»da berilgan ko’pgina tasviriy matnlarni o’qiydilar, ularni qayta hikoya qiladilar, bayon, ayrim narsa yoki hodisalarni tasvirlab insho ham yozadilar. Masalan, «Bizning sinfimiz», «Bahor keldi» kabi. Tasvirga xos xususiyatlar shundan iboratki, unda sifatlash, taqqoslash, metaforalar ko’p bo’ladi. Tasvir o’quvchilar uchun hikoyaga nisbatan qiyin janr hisoblanadi, shuning uchun boshlang’ich sinflarda ko’proq tasvir elementlari bo’lgan hikoya tarzidagi bayon va insho yozdiriladi.
Muhokama bog’lanishli matnning anchagina qiyin shakli hisoblanadi, shuning uchun boshlang’ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya etilmaydi; o’quvchilar inshoda muhokama elementlaridangina foydalanadilar. Masalan, «Qushlar uyasini nima uchun buzish mumkin emas», «Paxta − bizning milliy boyligimiz» mavzularida og’zaki hikoya tuzdirilsa yoki insho yozdirilsa, muhokama elementi, albatta, bo’ladi.
O’qituvchi bog’lanishli nutqni rejalashtirganda, turli janrda mashq qilishni ko’zda tutadi va o’quvchilarga hikoya, tasvir va muhokama elementlarini o’rgata boradi. Bunda ko’proq hikoya tarzidagi matn tuzdirishga ahamiyat beradi. Bolalarning bog’lanishli nutqni egallash darajasiga qarab, matnga tasvir va muhokama elementlari kiritib boriladi.