Олий ва Ўрта махсус Таълим Вазирлиги

Hisoblashlar

Iqoʻzmax			Iqoʻzmin
I1	U1	P1	I1	U1	P1
A	B	BT	A	B	BT	Ω	N.b	Ω	N.b	Ω	N.b

5.3 – rasm. Nol ketma–ketlik induktiv qarshiligini aniqlash

5.4 – rasm. Qisqa tutashuv xarakteristikalari

Laboratoriya ishi yuzasidan hisobot tayyorlashga oid baʻzi koʻrsatmalar:
1. Nisbiy birliklar (n.b.) har xil quvvatli mashinalarning parametrlari, xarakteristkalarini solishtirish uchun juda qulaydir. Shuning uchun yuqoridagi parametrlar n.b. larda hisoblanadi.
2. Bazis qarshilik quyidagicha aniqlanadi: Z_b=U_Nф/ I_Nф ; [Ω]
3. Qisqa tutashuv xarakteristikalari bitta grafikda chiziladi, 5.4 - rasm.
4. Agar toʻgʻri, teskari va nol ketma-ketlik aktiv qarshiliklarni hisobga olmasak, qisqa tutashuv toklari quyidagicha aniqlanadi:
; ; ;
boʻlgani uchun I_qt.3:I_qt.2:I_qt.1=1: :3 boʻladi. Shunday qilib, bir fazali qisqa tutashuv toki eng katta qiymatga ega boʻlar ekan.

5. 
   Ikki fazali qisqa tutashuv rejimida teskari ketma–ketlik induktiv qarshiligi X₂ topiladi.
   

X₂=U_F/I_F; [Ω], X₂=X₂/Z_b; [n.b.]

6. Kam sirpanish tajribasidan foydalanib, mashinaning boʻylama va koʻndalang oʻqi boʻyicha sinxron-induktiv qarshiliklar topiladi.

7. Qisqa tutashuv nisbati (QTN) ning qiymati topiladi. K_qtn=I/X_d*

8. Yakor chulgʻamiga bir fazali kuchlanish berib, nol ketma-ketlik induktiv qarshiligi X₀ topiladi.
8.1. Yakor chulgʻamlari ketma-ket ulanganda

X₀=3U₀ / I₀; [Ω], X_0*= /Z_b; [n.b.]

8.2. Yakor chulgʻamlari parallel ulanganda

X₀=U₀/3I₀; [Ω], X_0*= /Z_b; [n.b.]

9. Statik tajribadan foydalanib,

10. va lardan foydalanib, teskari ketma-ketlik induktiv qarshiligi X₂ aniqlanadi.

[n.b.]


Nazorat savollari
1. Kam sirpanish tajribasi qanday oʻtkaziladi?
2. Teskari – sinxron aylanish tajribasi qanday oʻtkaziladi?
3. Nol ketma – ketlik induktiv qarshilik (X₀) qanday aniqlanadi?
4. Mashinaning boʻylama va koʻndalang oʻqi boʻyicha oʻta oʻtkinchi induktiv qarshiliklar qanday aniqlanadi?
6 - Laboratoriya ishi
Oʻzgarmas tok mashinasining kommutatsiyasini sozlash


Ishning dasturi

1.Uchqunsiz ishlash oraligʻini qurish.

2. Uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻini aniqlash.
3. I_N ni aniqlash.
4. Havo oraligʻini oʻzgartirish.
5. Bajarilgan ishni baholash.
6. Kasyanov usuli bilan kommutatsiyani qanday sozlanishni tushuntirish.


Laboratoriya mashgʻulotini oʻtkazish uchun uslubiy koʻrsatma

Qiymatlari quyidagicha boʻlgan: P = 20,5 [kW], U = 115 [V],

 = 86,6 [%], 2p = 4,  = 3 [mm],  = 178, a = 4, a_d = 1 oʻzgarmas tok generatori berilgan 6.1- jadvaldagi oʻz variantingiz uchun berilgan qiymatlar bilan uchqunsiz ishlash oraligʻini quring. Soʻng uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtaga chizigʻini aniqlang. Yuk toki nominal I_N boʻlganda uchqunsiz ishlash oraligʻi oʻrtacha chizigʻining abssissa oʻqidan ogʻishi I_N ga teng. Bu ogʻishni yoʻqotish uchun qoʻshimcha qutbdagi chulgʻam oʻramlar sonini quyidagicha oʻzgarishi kerak:
W_q= W_q

Agar I_N musbat boʻlsa, qoʻshimcha qutb chulgʻamiga yana oʻramlar oʻrash kerak, agar I_N manfiy boʻlsa, chulgʻamdagi oʻramlarni kamaytirish kerak. Bu esa texnik jihatdan qiyin, chunki buning uchun butun mashinani qismlarga ajratish va gʻaltakni oʻzgartirish kerak. Boshqa usul, qoʻshimcha qutbning havo oraligʻi  ni oʻzgartirish. Buning uchun yarmo va qutb orasiga poʻlat taglik qoʻyish kerak.  qancha kam boʻlsa, qoʻshimcha qutb shuncha kuchli boʻladi.

6.1 - rasmda 1 - variantning uchqunsiz ishlash oraligʻi koʻrsatilgan, uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻi va I_N koʻrsatilgan. Havo oraligʻi quyidagicha aniqlanadi:

I – yuklama toki (shu tok uchun qoʻshimcha qutbni rostlash kerak) odatda I=I_N;

–kompensatsiya chulgʻami.

6.1-rasm. Kuchsiz oraliq: uchqunsiz ishlash oraligʻi

Qoʻshimcha qutb chulgʻami magnitlovchi kuchlarining yakor chulgʻami magnitlovchi kuchlariga nisbati:

bu yerda, a₁, a_q – yakor chulgʻami va qushimcha qutb chulgʻamlarining parallel shaxobchalari soni;

N – yakor chulgʻamining oʻtkazgichlar soni;
W_k – bitta qoʻshimcha qutb atrofidagi kompensatsiyalovchi chulgʻamning oʻramlar soni;
W_q – bitta qoʻshimcha qutbning oʻramlar soni.
Qoʻshimcha qutb boshmoqlari kengligi boʻyicha maydon kuchsizligini (kuchayishi) bir xil boʻlishi uchun olib tashlangan tagliklar oʻrniga magnit boʻlmagan materialdan (masalan – latun) bir xil qalinlikda taglik qoʻyiladi. Odatda mashina magnit va nomagnit materialli tagliklar zaxirasi bilan taʻminlanadi.
Agar uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtaga chizigʻi 6.1-rasmdagidek abssissa oʻqidan yuqoriga ogʻsa qoʻshimcha qutb chulgʻamlarida magnitlovchi kuchning qiymati kamligini, 6.2 - rasmdagidek abssissa oʻqidagi pastga ogʻishni qoʻshimcha qutb chulgʻam magnit kuchining qiymati oʻta yuqoriligini koʻrsatadi.
Uchqunsiz ishlash oraligʻini aniqlash usuli Kasyanov V.T. tomonidan yaratilgan (usul sodda, sanoat sinovlarida ishlatish qulay). Bu usulning asosida yuklama toki 0 dan to 1,2 I_N gacha oshirilganda qoʻshimcha qutbning yuqori va pastki chegaralari aniqlanadi, bu chegaralar orasida kommutatsiya «qorongʻi» boʻlib qoladi. Bu chegaralar orasi uchqunsiz ishlash oraligʻi deyiladi. Bu chegaralardan tashqarida uchqunsiz ishlash mumkin emas.
Qoʻshimcha qutb chulgʻami qoʻshimcha (+I) tok bilan taʻminlanadi, qoʻshimcha tokni salt ishlashdan boshlab uchqunlanish paydo boʻlguncha oʻzgartiriladi. Sinov yakor toki (I_a) turli qiymatlarda oʻzgartirilib, qator hosil qilinadi. Bu qator uchqunsiz ishlashning yuqori va pastki chegaralarini beradi.
6.1-jadval

№	In	oʻ.b.	0	0,2	0,4	0,6	0,8	1	Wq	Wk
1	+I	A	40	44	48.0	52	56	60	4	0
	–I	A	-20	-12	-4	4	12	20
2	+I	A	30	35	40	45	50	55	3	1
	–I	A	-20	-15	-10	-5	0	5
3	+I	A	25	22.5	20	17.5	15	12.5	4	0
	–I	A	-25	-27.5	-30	-32.5	-35	-37.5
4	+I	A	30	25	22	17.5	13	10	4	0
	–I	A	-30	-32.5	-35	-36.5	-38	-40
5	+I	A	40	45	50	55	60	65	3	0
	–I	A	-20	-15	-10	0	10	15
6	+I	A	30	25	20	15	10	5	4	1
	–I	A	-30	-33	-37	-40	-42.5	-45
7	+I	A	35	37	39	41	43	45	3	0
	–I	A	-25	-20	-15	-10	-5	0
8	+I	A	20	15	10	7.5	5	2.5	4	0
	–I	A	-20	-25	-30	-32.5	-35	-37.5

6.2 – rasm. Kuchli oraliq: uchqunsiz ishlash oralig

Qoʻshimcha qutb chulgʻamlarini qoʻshimcha manbadan taʻminlash sxemasi 6.3 - rasmda koʻrsatilgan.

Nazorat savollari

1. 
   Oʻzgarmas tok mashinasida kommutatsiya qanday sabablarga bogʻliq?
   
2. 
   Uchqunlanish darajasi qanday baholanadi?
   
3. 
   Uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻi abssissa oʻqidan yuqoriga yoki pastga ogʻgan boʻlsa, bu nimani bildiradi va uni abssissa oʻqiga yaqinlashtirish uchun nima qilish kerak?
   
4. 
   Kommutatsiya haqidagi mulohazalar qanday mezonlarga asoslangan?