Ravish so‘z turkumi
Shеvalardagi ravishlar qo‘llanish jihatdan adabiy tildagi normalardan
chеtga chiqimaydi, faqat so‘zlarning fonеtik qiyofasi - tuzilishida shevalarga xos
ba’zi bir fonetik o‘zgarishlar bo‘ladi.
Payt ravishlariga misollar:
Bugun, ertan, axsham, buyin, е:r, еrtə-kunduz, xeli, xa:zo‘r, bo‘lto‘r,
xarvax. Axsham qo‘shnimiznikida to‘y bo‘lli. Bo‘ltor ukamnikiga tug‘ilgan
kuniga br
כּ
gan edim.
O‘rin ravishlariga misollar:
Shunda, baqa, kе:din, shaqtыn, uzaqta, alistan, ayshaqa, m
כּ
yshaqa,
shuya:na. Opam qizini uzaqqa uzatti. Akam “Baqa kel”,- deb chaqirib olli.
Holat ravishlariga misollar:
Tе:z, zo:rg‘a, qoyo‘n, ag‘ыr, onay, sеki:n, mu:t (bеkorga) to‘
xtavsыs,yayav.
Salim ishga zo‘rg‘a kelli.
Daraja-miqdor ravishlariga misollar:
kop, a:z,picha,
כּ
bdan, shunchallы, qanchallы, to‘ntaqdыy, pitə, so‘ra.
Ravish yasalishiga misollar:
1. Lеksik yo‘l bilan ravish yasalishi:
kop, a:z, yaxshы, chaqqan, alыs
.
2. Morfologik yo‘l bilan ravish yasalishi:
-cha, -chə, -day, -dəy,-lap,-ləp.
-chasыna, -chəsinə, -an,- ən: -qastan, yigitchəsigə.
70
Bog‘lovchilar
Bu so‘z turkumini va ko‘makchilarni M.Turopova sheva materiallari
asosida tadqiq etgan
1
. Shеvalardagi bog‘lovchilar o‘z xususiyatlari bilan adabiy
tilga yaqin holatda. Fonеtik ko‘rinishda farq bilinadi: va o‘rni bilan bog‘lovchi
vazifasini baja-radi:
səm bilan mən. Həm
bog‘lovchisi qo‘llanganda “
h”
undoshi
tushadi: כּ
sh
כּ
sayəm onnы bashqa
;
kesəməm, a:samam alama-da. -də
yuklamasi
ba’zan bog‘lovchi vazifalarida qo‘llanadi:
Bardыm-da, keldim. Aytqanыmnы
ayttыm-da arqag‘a qashtыm
.
Toshketn viloyati shevalarida adabiy tilda teng bog‘lovchi vazifasini
bajaruvchi
va, ham, hamda, biroq, chunki, garchi, holbuki
kabi bog‘lovchilar
uchramaydi. Shu bilan birga sheva vakillari tomonidan ko‘p qo‘llanadigan
ammo, lekin, biroq
teng boglovchilari auni bir vaqtda aytilishi ham kuzatiladi:
ammo lekin biroq – Man sizga aytsam,
am(m)o lekin biroq
hecham
ulgurmadim (Bu misolda
ammo
bog‘lovchisida bitta
“m“
undoshi
tushib qolgan,
ham so‘zida “
h”
undoshi tushgan(ham >am) shaklida talaffuz qilinib, yuklama
vazifasida kelgan). Demak, bog‘lovchi-yuklamalar haqida ham sheva
materiallari asosida fikr yuritish lozim bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: |