Ommaviy madaniyatning shakillanish tarixi va uning turlari: aksilmadaniyat, submadaniyat, populyar madaniyat, erkin madaniyat

Ommaviy madaniyatning shakillanish tarixi va uning turlari: aksilmadaniyat, submadaniyat, populyar madaniyat, erkin madaniyat.
.
Reja:
1. Ommaviy madaniyatning kelib chiqishi va shakllanishi .
2. Ma’naviyat va ommaviy madaniyat .
3. Ommaviy madaniyatning ijtimoiy vazifalari.
4. “Ommaviy madaniyat” – ma’naviyat kushandasi
5.Xulosa.
Ma’lumki, madaniyat ma’naviyatning mavjudlik shakllaridan biri. U ma’naviyatning predmetlashgan, moddiylashgan, voqelashgan ko’rinishidir. Masalan, har qanday badiiy, texnik g’oya san’at asarida yoki texnik qurilmada o’zining moddiy predmetlashgan aksini topadi. Muayyan axloqiy, siyosiy va huquqiy g’oyalar ham tegishli meyorlarda, jamiyat a’zolarining munosabatlarida, xulq-atvori va faoliyatida yuzaga chiqadi. Ma’naviyat madaniyatning mohiyatli mazmunidir, madaniyat esa ma’naviyatning voqeligidir. Ushbu mushtaraklik nafaqat ma’naviyat va yuksak madaniyatga, shuningdek ma’naviyat va ommaviy madaniyatga ham xos. Zero, ommaviy madaniyat zamonaviy jamiyatning barcha asosiy va xarakterli xususiyatlarini, shu jumladan ziddiyatlarini aks ettiribgina qolmay, ko’p hollarda ularning ijtimoiy-madaniy poydevori va shart-sharoitini tashkil etadi. Hozirgi amon jamiyatining yutuqlari-yu ma’naviy inqirozi, tabiiyki, turli sabablarga borib taqaladi. Ular orasida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy, diniy-e’tiqodiy va rang-barang boshqa mafkuraviy-ijtimoiy sabablar bor. Lekin ularning hammasi inson ongi orqali o’tib, uning amaliy xatti-harakatida muayyan tarzda o’zini namoyon etadi.
Boshqacha aytganda, madaniyat hodisasiga aylanadi. Shu sababdan biz madaniyatni aniq shakllarga ajratamiz: axloqiy madaniyat, badiiy madaniyat, huquqiy madaniyat, lisoniy madaniyat, iqtisodiy madaniyat, maishiy madaniyat, texnologik madaniyat va h.k. va h.k. Uning turli darajalari, shakllari ma’naviyatni turlicha aks ettiradi va unga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Madaniyat o’zining rang-barangliklar birligi va mushtarakligida tag’in ikkiga bo’linadi: elitar (yuksak) madaniyat va ommaviy (tuban) madaniyat. Binobarin, ma’naviyat va madaniyat dialektikasi hamda ta’lim-tarbiya masalalari tadqiq etilayotganda ushbu holat nazardan qochmasligi lozim. O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvining yildan-yil kuchayishi ko’plab yangi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni, shular bilan birga yangi muammolarni vujudga keltirdi. Globallashuv sur’atlari ortayotgan, xalqaro raqobat kuchayayotgan, axborot texnologiyalari jadal rivojlanayotgan, G’arb ommaviy madaniyati tez tarqalayotgan hozirgi sharoitda ona tilimizni, milliy mentalitetimizni, ma’naviy xususiyatlarimizni, madaniyatimizni asrab avaylash, mustahkamlash va rivojlantirish masalasi dolzarblik kasb etmoqda. G’arbning o’zida ommaviy madaniyatga nisbatan ijobiy baholashdan tortib mutlaq qoralashgacha bo’lgan turlicha qarashlar qaror topgan. Oraliqda hali yana qanchadan-qancha yondashuvlarga duch kelish mumkin.

O’zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimov adolatli ta’kidlaganidek: “Ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo’ravonlik, idividualizm, egotsentrizm g’oyalarini tarqatish, kerak bo’lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo’porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo’ymaydi”.

Ushbu iqtibos tarbiya muammosining g’oyat dolzarbligidan, “ommaviy madaniyat” va uni niqob qilib olgan g’oyaviy buzg’unchi “madaniy” mahsulotlar mavjudligidan, ularni “ommaviy madaniyat” bilan chalkashtirmaslik zarurligidan dalolat beradi. Davr bilan hamqadam bo’lishni istagan xalqlarga, mamlakatlarga zamonaviy taraqqiyot tanlash uchun ko’p imkoniyat qoldirmaydi: eng so’nggi ilmiy-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, urbanizatsiya, ommaviy kommunikatsiya vositalarini (OKV) va axborot texnologiyalarini (IT) rivojlantirish, jahon hamjamiyatiga integratsiya bo’lish. Bular esa har bir xalq, mamlakat hayotiga o’ziga xos unifikatsiya qiluvchi, ya’ni birxillashtiruvchi, bir qolipga tushiruvchi ta’sir ko’rsatadi. G’arb mamlakatlari ijtimoiy-madaniy hayotiga, umuman ma’naviy dunyosiga qarab, ertaga bizni ham nimalar kutayotganini ma’lum darajada bashorat qilish mumkin. Yaponiya, Janubiy Koreya, Gongkong va boshqa qator davlatlar misoli buni tasdiqlaydi. Ularga g’arbcha turmush tarzi, g’arbcha qarashlar, g’arb yuksak madaniyati va qadriyatlari qatorida ommaviy madaniyati, sayoz qadriyatlari, ba’zi hollarda soxta qadriyatlari o’ta ziddiyatli ta’sir ko’rsatmoqda. Bu ushbu mamlakatlar aholisi katta avlodida, o’z xalqi milliy madaniyatiga befarq bo’lmagan ijodkor ziyolilarda bezovtalik uyg’otmoqda. O’zbekistonning jahon hamjamiyati bilan aloqalari kuchayayotgani va raqamli texnologiyalarning xalqimiz turmushiga chuqur kirib borayotgani hayotimizda ommaviy madaniyatning mavqei va nisbatining ham ortib borishiga olib keladi. Uning salbiy jihatlarini minimallashtirish, qulayliklari va ba’zi bir ijobiy jihatlaridan unumli foydalanish yo’llarini hozirdanoq izlashimiz kerak. Qadim zamonlardayoq, temir qurollarga o’tilgach, odamlarning turmush tarzi, farovonligi, o’z ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari o’rtasida farq kuchayib, ijtimoiy tabaqalashuv yuz berdi. Bu jarayonda tabaqa ularning o’ziga xos madaniyatlari vujudga keldi. Ijtimoiy notenglik jamiyat a’zolarining bir qismi qo’lida moddiy boyliklar to’planishiga olib keldi. Moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan oilalar bolalarini jismoniy mehnatdan ozod qilib, ularni o’qitish, yaxshi tarbiya berish, ilm-fan, adabiyot va nafis san’at asarlaridan bahramand etish, aqliy mehnat yoki boshqaruv ishlari bilan shug’ullantirish imkoniga ega bo’ldilar. Ularning didi, ma’naviy-madaniy ehtiyojlari kambag’al, zo’rg’a kunini o’tkazadigan oilalarda o’sgan savodsiz bolalarnikidan farq qildi. Ular jamiyatning elitasini (xos kishilarini, xavosni) tashkil etdi. Elitaning ma’naviy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun elitar madaniyat vujudga keldi. Bunda birinchi galda aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi mulkiy tabaqalanish bilan birga katta rol o’ynadi. Asta-sekin xos va avom madaniyatlari orasidagi farq kuchayib o’rta asrlarda Sharqda, keyinchalik G’arbda olimlar, mutafakkirlar madaniyatni ikkiga – elita (xos) va omma (avom) madaniyatlariga bo’la boshladilar.
G’arb mumtoz falsafasida (I.Kant, F.SHelling, I.Fixte, Gegel va ulardan ham avval I.Gerder) biz aynan shunday yondashuvni kuzatamiz. Ammo tushunchalarga mumtoz faylasuflar tomonidan batafsil ta’rif berilmagan, ular ilmiy tahlil etilmagan. Xos – elitar madaniyat jamiyat kiborlari, o’qimishli ziyolilar didi, ta’bi, ma’naviy qiziqish va ehtiyojlariga mo’ljallangan yuksak professional adabiyot va san’at namunalari, oliy tabaqalarning ijtimoiy xulq-atvori va muomala-muloqoti bilan bog’langan. Omma madaniyati esa oddiy xalqning ehtiyojlarini qondiruvchi ma’naviy mahsulot hisoblangan. Folklor, xalq amaliy-bezak san’ati, urf-odat va an’analar ham omma madaniyatiga kiritilgan. Boshqacha aytganda, ommaviy madaniyat va xalq madaniyati bir hodisa deb tushunilgan, ular bir biridan ajratilmagan va qarama-qarshi qo’yilmagan. Ushbu madaniyatga jo’n hodisa deb birmuncha bepisand qarashlar uchrasa-da, aslida umumiy munosabat unchalar salbiy bo’lmagan. Xalq og’zaki ijodiga esa ko’p hollarda, ayniqsa mumtoz adabiyotda ijobiy munosabatni kuzatamiz. Masalan, buyuk rus shoiri A.S.Pushkin folklorni juda sevgan. U xalq og’zaki ijodining bir necha namunalarini qayta ishlab, original asarlar yaratgan. Lekin XIX asrda Yevropada ijtimoiy-sinfiy qarama-qarshilik avj olib, inqiloblar yuz bera boshlagach, avom xalqda bunyodkorlikka nisbatan vayronkorlikka moyillik kuchliligi ayon bo’ldi. XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida ishchilarning ilk kurashi anarxistik ko’rinishlar kasb etib, ziyolilarni qo’rqitib qo’ygan edi. XIX asrda bu tuyg’u yanada kuchaydi. Masalan, 1830-48- yillarda Yevropada sodir bo’lgan inqiloblar H.Hayneni cho’chitib yuborgan. K.Marks “do’stim” deb murojaat etgan va kommunistik g’oyalardan durust xabardor bo’lgan buyuk ijodkor 1854 yilda bunday deb yozadi: “Yo’q, kommunizm g’alabasi tufayli ko’p asrlar davomida ajdodlarimizning olijanob mehnati evaziga qo’lga kiritilgan bugungi sivilizatsiya yutuqlari xavf ostida qolishini kuzatganda san’atkor va olimlarda paydo bo’ladigan ichki qo’rquv meni ham mag’lub etmoqda”. Bir yil o’tib esa u yana-da keskinroq fikr bildiradi: “Men qo’rquv va dahshat ichra bu tund dahriylar hokimiyat tepasiga keladigan damlar haqida o’ylayman. Ular o’zining dag’al qo’llari bilan mening qalbimga juda yaqin bo’lgan Go’zallikning marmar haykallarini shafqatsiz yakson qilajaklar... nilufar gulzorlarni shudgorlab, kartoshka ekajaklar”. H.Hayne o’z gumoni va qarashlarida yakka, yolg’iz emas edi. Butun XIX asr davomida postklassik falsafada “omma madaniyati”ga salbiy qarashlar kuchayib bordi. Shopenhauer va Nitsshe ijodi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Madaniyatni ikkiga – elitar (yuksak) va ommaviy (tuban) madaniyatga bo’lish an’anasi bizning davrgacha saqlanib qoldi. Ammo ommaviy madaniyat tushunchasi mazmuni o’zgarib, konkretlashdi. Endi u quyi ijtimoiy qatlamlar madaniyatini emas, ko’proq ommaviy ravishda industrial (sanoat) usullarda ishlab chiqiladigan va ommaviy axborot vositalari yordamida tarqatiladigan, zamonaviy texnologiyalar va qulayliklar sharoitida vujudga kelgan madaniyatni anglata boshladi.
Birinchidan, madaniy mahsulotlar sanoat usulda iste’mol tovari sifatida ishlab chiqarila boshladi.
Ular takrorlanmas individuallikka, originallikka ega emas edi. Ikkinchidan, ushbu mahsulotlar iste’molchi yashayotgan asl – hayotiy voqelikni emas, balki xayoliy va baxtli gipervoqelikni yaratdi. Bu bilan u iste’molchini ancha ovutadi, xayolan bo’lsa-da, bir dam o’zini baxtiyor sezishiga ko’maklashadi. Uchinchidan, aholi turli qatlamlarining didi va ehtiyojiga, shu jumladan biologik instinktlariga muvofiq behayolik va zo’ravonlikni namoyish etuvchi mahsulotlarni chiqarishni asta-sekin “qonuniylashtirib” oldi. Ekranda va komikslarda aks topgan superqahramonlar mehnat qilib jisman ezilgan, asablari charchagan, o’zini nohaq tahqirlangan va aldangan his etuvchi kishilar uchun taskin vazifasini o’tadi. U xayolan superqahramon bilan birga “dushmanlari”dan o’ch olar, junbushga kelgan hirsini qondirar, shu tariqa yig’ilib qolgan alamlari bir oz tarqagandek bo’lardi. Ushbu tendensiya bugungi kungacha davom etib, hattoki kuchayib bormoqda. Zamonaviy ommaviy madaniyat – iste’mol mahsulotiga aylangan tovar. U jamiyatdan begonalashgan, o’z identligini, individualligini yo’qotgan, o’zi ham ma’lum bir funksiyani bajaruvchi mexanizmga aylangan zamonaviy ommaviy insonning immanenti – ichki xossasi va ehtiyojidir. Individualligidan mahrum, aqli va jismoniy kuchi tovarga aylangan kishiga o’ziga o’xshagan individualligidan mahrum etilgan, ommaviy hisoblangan madaniy mahsulot kerak.
XX asrning 20-yillarida “ommaviy madaniyat” tushunchasi Yevropada dastlab to’liq salbiy mazmun kasb etdi deyish mumkin. Bunga industrial jamiyat rivojlanib, turli mamlakatlar o’rtasida ziddiyatlar kuchaygani, oqibatda Birinchi jahon urushiga olib kelgani, urushdan keyin esa mavjud ziddiyatlar saqlanib qolgani, boz ustiga, Rossiyada sotsialistik inqilob yuz berib, vayronkor “jahon revolyutsiyasi” g’oyalari dunyo bo’ylab tarqalgani, “Proletkult” va “Lef” kabi o’tmish madaniyatini yo’q qilishga chog’langan tashkilotlar vujudga kelgani sabab bo’ldi. Ular mumtoz gumanizm va ratsionalizm chuqur inqirozga uchraganidan, qadriyatlar tizimi ostin-ustun bo’lganidan dalolat edi. Olimlar, ijodkorlar, injenertexnik xodimlar, ziyolilar avom ongi va intilishlarida anarxizmga, buzg’unchilikka, vayron etishga moyillik ustunligini payqadi. “Proletkult” (proletar madaniyati) atamasining o’zi elitar madaniyatga qarshi turadigan yangi, o’ta tajovuzkor sinfiy ommaviy madaniyatni anglatar edi. U hatto xalq (dehqonlar) madaniyatini inkor etardi. Shu o’rinda Lef (leviy front – so’l front) a’zosi, o’zini futurist (kelajakchi) deb e’lon qilgan adabiy oqim a’zosi V.Mayakovskiy kabi ulug’ iste’dod egalari ham Rafaellarni va Pushkinlarni kelajakka qarab suzayotgan inqilob kemasidan uloqtirib tashlashga chaqirib she’r bitganini, buyuk rejissor V.Meyrxoldning akademik teatrlar mulkini (dekoratsiya va kostyumlarigacha) musodara qilib xalq teatrlariga bo’lib berishga chaqirib, hukumatga xatlar yozganini eslash kifoya. Proletar ommaviy madaniyatida stixiyali vayronkorlik, o’zini yuksak madaniyatga qarshi qo’yish, yuksak madaniyatni xalq tashvishlaridan, ehtiyojlaridan uzilib qolganlikda, estetizmda ayblash azaldan mavjud bo’lgan va butun sotsialistik tuzum davomida saqlanib qolgan. “Saroy adabiyoti”, “diniy-klerikal adabiyot”, “san’at san’at uchun”, “salon adabiyoti” va shu kabi yorliqlarni sovet mafkurasi o’z talablariga mos kelmaydigan asarlarga yopishtirishi esa sovet ommaviy madaniyatining soxta demokratizmini, murosasiz sinfiyligi va partiyaviyligini oziqlantirib turgan. To’g’ri, madaniyat sohasidagi oktabr inqilobidan keyingi dastlabki yillarda stixiyali vayronkorlikning oldini olishga bolshevik rahbarlar urindi. V.I.Lenin VLKSMning III syezdida o’tmish madaniy merosini o’zlashtirmasdan haqiqiy kommunist bo’lish mumkin emas, “o’qish, o’qish va yana o’qish”, deya xitoblar qildi. Agar bolsheviklar hukumatida Lunacharskiy va Chicherin kabi yuksak madaniyatni qadrlaydigan kishilar bo’lmaganida, buning ustiga maorif xalq komissari Lunacharskiy bir vaqtning o’zida madaniyat va ilm-fan ishlarini boshqarmaganda, san’at sohasidagi inqilobiy avangardistlarni bir qadar jilovlab turmaganda, vayronkorlik miqyoslari qanday bo’lishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin. O’sha davrda proletariat nazariyachilari yetakchilaridan hisoblangan N.Buxarinning “Leninizm va madaniy inqilob muammolari” ma’ruzasida, bir qator nutqlari va asarlarida “elitar” va “ommaviy” madaniyat masalalari yuzasidan G’arb olimlari bilan murosasiz siyosiy bahslar olib borilgan. Lekin “ommaviy madaniyat” tushunchasi bugungi mazmunda emas, balki xalq madaniyatini o’z ichiga oladigan an’anaviy mazmunda qo’llangan. Buxarin ham, tabiiyki, safdoshlarini vayronkorlikka undamagan. Aksincha, ozodlikka erishgan xalq eng ilg’or, haqiqiy gumanistik madaniyatni kelajakda yaratajagi to’g’risida ishonch bildirgan. U Leninning sotsialistik qurilish nazariyasida mamlakatni industrlashtirish va qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish qatorida madaniy inqilobni amalga oshirish asosiy talablardan ekanligi haqida zavq-shavq bilan yozgan. Ammo ko’pchilik yevropalik ziyolilarni Birinchi jahon urushi va Oktabr inqilobi oqibatlari tushkunlikka solib qo’ygan edi. Ular omma tashabbuslari va madaniyatining bunyodkorlik kuchiga, jamiyatni tubdan ijobiy mazmunda qayta qurish g’oyalariga ishonmay qo’ygan edilar. Ommaviy madaniyatga industrial jamiyatdagi shahar turmush tarzi va iste’molchilik psixologiyasi bilan bog’liq hodisa sifatida qarash asosan XX asrning 30-yillarida shakllandi. Mazkur qarashlarning tizimga keltirilishi va ommaviy madaniyatning alohida tadqiqot yo’nalishiga aylanishi “ommaviy jamiyat” nazariyasi ta’sirida keyinchalik yuz berdi. Industrial jamiyat kapitalizm rivojlanishi jarayonida o’rta asrlar jamiyatiga xos tuzilmalar – ijtimoiy tabaqalanish va tabaqaviy imtiyozlarni, hunarmand-kosiblarning kasbiy guruhlari, korporativ tashkilotlari va shu kabilarni yakson etdi. Aristokratiya (zodagonlar, kiborlar) va ruhoniylar o’z imtiyozlarini, jamiyatning xos qatlami mavqeini yo’qotdi. Ular qonun oldida boshqalarga teng kishilarga aylandi. Aristokratiya daromadlarini tadbirkorlikdan topa boshladi. Tadbirkorlik qo’lidan kelmaydigan, jamiyatga moslasha olmaganlari tezda ota-bobolaridan qolgan merosni yeb bitirdi, yerlarini, mulkini sotishga majbur bo’ldi. Zamonga moslasha olganlari burjuazlashdi. Mehnatkash xalq o’rtasida ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Zavod va fabrikalarda endi bir biridan ajratilgan individlar ommasi mehnat qila boshladi. Shahar aholisi ilgargidek biror kasbga ixtisoslashgan mahallalarda emas, ko’p qavatli uylardan iborat ishchi kvartallarda istiqomat qilardi. Kasbiy jihatdan birlashgan mahalla jamoalari bir biridan alohidalashgan individlar ommasi bilan almashdi. Shunday qilib, ommaviy jamiyatning asosiy birlamchi belgilari – bu, birinchidan, sinfiy-tabaqaviy imtiyozlarning bekor qilinib, hammaning qonun oldida tengligi tamoyilining asta-sekin tatbiq etilishi, ikkinchidan, sanoat ishlab chiqarishning oilaviy va mahalla darajasidan o’sib chiqib, zavod va fabrikalarda to’planishi natijasida turli kasb-hunar egalarining aralashib yashay boshlashi, turmush tarzining birxillashuvi, uchinchidan kasbiy xususiyatlarni aks ettiruvchi professional etikalar ahamiyatining pasayib ketishi va asta-sekin yo’qolishidir. Keyinchalik ommaviy jamiyatning yangi-yangi belgilari paydo bo’lib, rivojlana bordi. Demakratiya, demokratik saylovlar, mashhur kishilar hayotining oshkorlashuvi, OAVning to’rtinchi hokimiyatga aylanishi shular jumlasidandir. Bugun esa globallashuv va internet jamiyatni yanada ommalashtirib yubordi. Jamiyatning ommaviylashuvi, jamoaviylik tamoyilining individualizm tamoyili bilan almashishi boshlandi. Ushbu holat tanqidi E.Byork, J. de Mestr, L.T.A. Bonald asarlarida XIX asrning birinchi yarmidayoq o’z aksini topdi. Ularning asarlarida ommaviy jamiyat konsepsiyasining ilk namunalarini uchratamiz.
Ommaviy jamiyat xuddi o’ziga o’xshagan bir xil andozali, bir xil qiyofali ommaviy madaniy mahsulotlarga, bir qolipli turmush tarziga ehtiyoj tug’dirdi. Ilgari har bir usta yasagan buyum takrorlanmas bo’lib, ustaning mahoratini, didini, dunyoqarashini o’zida aks ettirar edi. Endi esa fabrikada ishlab chiqilgan buyumlar bir biridan farq qilmas, ustaning hech qanday mahoratini yoki didini ifodalamas edi. Moddiy madaniyatda boshlangan ommaviylik ma’naviy madaniyatga ham tezda kirib keldi. Fanda ommaviy madaniyat ommaviy jamiyatning ichki xususiy belgisidir (immanentidir), degan qarash qaror topdi. F.Nitsshe, O.Shpengler, Ortega-i-Gasset, T.Adorno, N.Berdyayev kabi faylasuflar o’z davri madaniyatini ommaviy jamiyat konsepsiyasi bilan bog’ladilar. Ularning xulosasi tushkun edi – yuksak madaniyat omma va olomon bilan to’qnashuvda vayron bo’ladi! Ta’kidlash joizki, kapitalizm rivojlanishi jarayonida ommaviy jamiyat nazariyasi ham rivojlandi. O’ta keskin sinfiy kurash, siyosiy va global iqtisodiy inqirozlar, inqiloblar ortda qolib, kapitalistik jamiyat ancha barqarorlashdi. O’tgan asrning 50-yillari oxiri – 60-yillari, ayniqsa 70-80 yillarda G’arbda aholi turmush farovonligi, yashash sifati ancha yuksaldi. Aholining moddiy va madaniy mahsulotlarni, xizmatlarni iste’mol qilishi juda tez o’sdi. Bo’sh vaqti ko’paydi. Bu dam olish va ko’ngil ochish ehtiyojlarini yanada kuchaytirdi. Ularni faqat industrial usullarda, ommaviy adadlarda ishlab chiqiladigan mahsulotlar yordamidagina qondirish mumkin edi. Shu sababdan ommaviy madaniyat endi ijobiy talqin qilina boshladi (D.Martindeyl, D.Bell, E.Shills). Nazariya “xalq kapitalizmi”, “umumiy farovonlik davlati”, “yagona o’rta sinf” konsepsiyalari ta’sirida o’zgardi. Ushbu konsepsiyalarga binoan, ommaviy jamiyatda ijtimoiysinfiy farqlar asta-sekin yo’qoladi, odamlarga teng imkoniyatlar yaratiladi. Kapitalistik jamiyatda aristokratiya va boshqa elitar tabaqalarning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy mavqei, yuqorida ta’kidlanganidek, o’zgaradi. Natijada “elitar madaniyat” tushunchasi odamlar ongida sobiq aristokratiya madaniyatini anglatuvchi atamaga aylandi. Shu bois endi fanda ko’proq “yuksak madaniyat” tushunchasi qo’llanilmoqda. Ommaviy madaniyat atamasi mazmuni ham o’zgardi. Yuqorida ta’kidlanganidek, u endi zamonaviy texnologiyalar va OAV yordamida yaratiladigan madaniyatni, ko’ngilochar industriya va hordiq chiqarish hamda zarur axborot olish (birja kotirovkalari, narx-navo, jahondagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy yangiliklar, tovarlar va xizmatlar reklamasi, turli “yulduzlar” va siyosatchilar hayoti, sport yangiliklari va h.k.), aloqa o’rnatish, muloqot va turmushning boshqa qulayliklarini anglata boshladi. Ommaviy madaniyatni bugungi kundagidek tushunishning shakllanish bosqichlari, elitar va ommaviy madaniyatga doir klassik, postklassik va zamonaviy falsafayu sotsiologiyadagi turli oqimlarga mansub qarashlar A.Kostinaning “Ommaviy madaniyat postindustrial jamiyat fenomeni sifatida” degan kitobida ancha batafsil va ilmiy jihatdan xolis yoritilgan. Shunday qilib, mumtoz va zamonaviy olimlar qarashlari nazarda tutilsa, ilm-fanda “ommaviy madaniyat” tushunchasi keng (an’anaviy) va tor (zamonaviy) mazmunda qo’llaniladi deyish mumkin. Keng an’anaviy mazmunda “ommaviy madaniyat”– bu jamiyatning barcha tabaqalari birday o’z ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun foydalanadigan (iste’mol qiladigan) axloqiy, estetik, siyosiy, huquqiy, diniy va boshqa g’oyalar, meyorlar, qoidalar, adabiyot va san’at asarlari, boshqa madaniy mahsulotlardir. U xalq madaniyatini, milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlarni, folklor, xalq amaliy-bezak san’atini va turli ijtimoiy guruhlarning submadaniyatini o’z ichiga oladi.
Zamonaviy tor mazmundagi ommaviy madaniyatga esa hozirgi davr sivilizatsiyasi vujudga keltirgan mazmunan sayoz, milliy va ijodiy-individual xususiyatlari haminqadar, shaklan va mazmunan standartlashgan, sxematik, iste’mol tovariga aylangan madaniyat mahsulotlari, OAV yordamida jamiyatda keng tarqalgan, aholi ongiga singdirilgan stereotip (andozaviy) g’oyalar, qarashlar mansubdir. Zamonaviy mazmundagi ommaviy madaniyatga xalq madaniyati kirmaydi, chunki unga yorqin ifodalangan milliylik va ijodiy individuallik xos. Xalq madaniyati o’zi mansub bo’lgan mamlakat yoki mintaqadagina tarqaladi. Zamonaviy ommaviy madaniyat milliy va mintaqaviy chegaralardan osongina oshib o’tib, global miqyosda tarqalishga intiladi, kosmopolitik tabiatga ega bo’ladi. U bir qolipdan chiqadi va cheksiz adadlarda ko’paytiriladi. Bu mahsulotni ushbu sohaga ixtisoslashgan professionallar guruhi – yozuvchi, ssenariynavis, rejissor, bastakor, reklamachi, dizaynchi, aktyor va hokazolar yaratsa-da, u o’zining betakror ijodiy qiyofasiga ega emas, balki seriyalab chiqarilgan mahsulotdir. Xalq og’zaki ijodining esa aniq muallifi yo’q. Folklor asarlari asrdan-asrga, avloddan-avlodga o’tib keladi. Har bir avlod uni o’zicha talqin qiladi. O’z davri va ijtimoiy-tarixiy zaruratga ma’qul variantlarini yaratadi. Umumiy mohiyat-mazmun, syujet barqaror qolaveradi. Bunday asarlar turli versiyalarda tarqalsa-da, ularning har biri boshqasidan ozmi-ko’pmi farq qiladi, takrorlanmas xususiyatlarga ega bo’ladi, chunki o’zida baxshining, ijrochining ijodiy induvidualligini aks ettiradi. Shu bois folklorning har bir varianti va versiyasi nusxa emas, original asar hisoblanadi. Ommaviy madaniyat mahsulotlari esa faqat oddiy nusxa bo’lib, hech qachon asllikka da’vo qilolmaydi. Ommaviy kommunikatsiya vositalari – matbuot, radio, kino (keyinchalik televideniye, internet va hokazolar) vujudga kelishi, komikslar, ko’ngilochar asarlar, gramplastinkalar (keyinchalik video va audiodisklar) hamda boshqa madaniy iste’mol buyumlarining sanoat usulida ulkan miqdorda ishlab chiqarilishi oqibatida moddiy buyumlar qatorida ma’naviy mahsulotlarning ham standartlashuvi yuz berdi. Ma’naviy-madaniy mahsulotlar iste’mol tovariga aylandi. Ularning shakli va mazmuni mahalliy, mintaqaviy va milliy qiyofalarini, xususiyatlarini yo’qota boshladi. Zamonaviy ommaviy madaniyatning shakllanishi industrial jamiyatda boshlanib, alohida ijtimoiy fenomenga (hodisaga) aylanishi postindustrial jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik va turmush farovonligi o’sishi sharoitida yuz berdi. Uning vujudga kelishining, tabiiyki, o’z moddiy-iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy omillari bor. Eng avvalo bu jarayonga jamiyat rivojlanishining umumiy tendensiyalari ta’siri to’g’risida gapirish lozim. Kapital milliy chegaralardan chiqib, transmilliy kompaniyalar vujudga keldi. Bank-kredit, savdo-sotiq, statistik va buxgalter hisobotlarining, ishlab chiqarish texnologiyalarining, iste’mol buyumlarining birxillashuvi, standartlashuvi yuz berdi. Bu dunyo miqyosida odamlar turmush tarziga, jamiyat hayotining boshqa sohalariga, jumladan madaniy hayotga ta’sir ko’rsatdi, jahon miqyosida urbanizatsiyaning kuchayishiga olib keldi. Shaharlarda standartlashgan turmush tarzi qaror topa boshladi. Turmush uchun zarur ro’zg’or buyumlarning standart jamlanmasi bo’lishiga ehtiyoj tug’ildi. Hozir deyarli barcha shaharlar kvartiralarida va qishloq xonadonlarining aksariyatida shunday jamlanmalar – mebel, muzlatgich, gaz (elektr) plitasi, mikroto’lqinli pech, TV, radio, telefon, kompyuter va h.k.lar bor. Birxillashgan turmush tarzi, sanoat usulida behisob miqdorda ishlab chiqiladigan rang-barang standart tovarlarni, xizmatlarni iste’mol qilish ommaviy jamiyatni, u bilan birga zamonaviy ommaviy madaniyatni vujudga keltirdi. Ushbu madaniyatning asosiy belgilari - uning mahsulotlari sanoat usulida ko’pnusxada ishlab chiqiladi, texnologik jihatdan qulay; standartlashgan; mazmunan sodda va sayoz, shaklan ixcham, yaltiroq va ommabop; milliy va ijodiy individual xususiyatlari o’ta zaif yoki tamomila yo’q. Ommaviy axborot va kommunikatsiya vositalari orqali tarqatishga moslashtirilgan. Deyarli barcha olimlar bugungi kundagi ommaviy madaniyatning vujudga kelishi, yashashi, faoliyat ko’rsatishi, o’zgarib borishi va rivojlanishini bevosita ommaviy axborot vositalari, axborot texnologiyalari shakllanishi va rivojlanishi bilan bog’laydilar. Ommaviy madaniyat mahsulotlari ko’proq bir marta foydalanishga mo’ljallangan. Tez unutiladi, bozor va moda talabi asosida o’zgarib turadi. Shu sababdan tinimsiz yangilanib, ko’payib, texnologik jihatdan zamonaviylashib, modernizatsiyalashib boraveradi. Uning ushbu jihati ham moddiy buyumlarnikiga o’xshaydi. Texnologik eskirganlari yoki modadan chiqqanlari ikkilanmasdan tashlab yuboriladi. Masalan, bugungi kunda gramplastinkalarning, patefon va radiolalarning, tasmali magnitofon va plyonkali fotoapparatlarning, mexanik yozuv mashinkalarining vaqti o’tdi. Ular o’rnini raqamli texnologiyalardan foydalanadigan yangi buyumlar egalladi. Bugungi uyali telefon apparatlarining axborot saqlash xotirasi va har xil operatsiyalarni bajarish tezligi o’n-o’n ikki yil burungi kompyuterlarnikidan qolishmaydi. Ommaviy madaniyat vujudga kelishi va rivojlanishining siyosiy sabablari demokratiyaning, teng huquqlik va inson huquqlarining rivojlanishi, ijtimoiy-siyosiy imtiyozlarning bekor qilinishidir. Qonun ustuvorligi va qonun oldida hammaning tengli, hokimiyat uchun kurashda saroy fitnalari, guruhbozlik kelishuvlari emas, balki ochiq-oshkora, yopiq-yashirin ovoz uchun kurash ommaviy madaniyatning iajtimoiy-siyosiy va huquqiy yuridik omillarini va ayni paytda alohida namoyon bo’ladigan shakllarini tashkil qildi. Chunki madaniyat siyosiy va huquqiy madaniyat shaklida ham mavjuddir. Demokratiyaning muqobili – diktaturalar ham industrial va postindustrial jamiyatda ommaviy madaniyatning o’ziga xos shaklini vujudga keltiradi. Bunga Stalin va Gitler hamda boshqa fashistik va kommunistik diktaturalar davridagi mamlakatlar madaniyatini misol qilib olish mumkin. Diktaturalar sharoitida davlat mafkurasi mavjudligi va davlat tomonidan tashkil qilingan targ’ibot-tashviqot tizimi, “tashqi” va “ichki” dushmanlarning o’ylab topishi va ularga qarshi kurashga butun millat chorlanishi, “safarbar qilinishi” o’sha andozaviylikni, sxematizmni, mazmunan sayozlikni keltirib chiqaradi.
Demokratik jamiyatdagidan farqli diktaturalar sharoitida ommaviy madaniyat mafkuraviy murosasizlik va g’oyaviy tajavuzkorlik, kurashchanlik xususiyatlari kasb etadi, mafkuraviy, siyosiy va g’oyaviy-estetik muxoliflariga qarshi ayovsiz kurash olib boradi. Bugun radikal va diniy-ekstrimistik oqimlar, harakatlar hammani bir xil fikrlash, bir xil o’zlari belgilab bergan andozalar asosida yashashga da’vat etib, uni amalga oshirishga intilmoqdalar. O’zbekistonda ommaviy madaniyat tushunchasini ko’pchilik kishilar faqat salbiy mazmunda qo’llaydilar. Urg’u asosan ommaviy madaniyatning kamchiliklariga beriladi, yoki ommaviy madaniyat uni niqob qilib olgan aksilmadaniyat bilan chalkashtiriladi. Ba’zi olimlar ommaviy madaniyat tushunchasiga shunchalik tor va salbiy yondashadilarki, uni olomon, to’da madaniyati, hatto shayton vasvasasi sifatida talqin qiladilar. Bu mutlaqo xato yondashuv. Keyingi holatga bir misol keltiramiz. Olimlarimizdan biri shunday mulohazalarni bildirdi: Siz yo’ldan bir kampirni o’tkazib qo’ydingiz. Ommaviy madaniyat sizga noto’g’ri qilding, 2-3 daqiqa vaqtingni yo’qotding, deb shipshiydi. Metroda, tramvayda siz bir qariyaga joy berdingiz, ommaviy madaniyat sizga yana noto’g’ri qilding, axir sen ishga boryapsan, kuchingni, energiyangni tejashing kerak, pensiyaga chiqqan qariya uyida o’tirsin, yoki tik turib ketaversin deydi. Ommaviy madaniyat ayniqsa yoshlarni yo’ldan uradi: aysh ishrat qilib qol, hayot bir marta beriladi va h.k. Bunday qarashlar ilgari ham uchrab turgan. Xalqimiz ularni ommaviy madaniyati yoki boshqacha “ilmiy” va balandparvoz atamalarni, so’zlarni qo’llamasdan, oddiygina odobsizlik, hurmatsizlik, mehr-oqibat yetishmasligi, maishiy buzuqlik yoki nafs balosiga giriftor bo’lish, shayton vasvasasiga uchish deb baholagan. Bunday qarashlarning ommaviy madaniyatga bevosita aloqasi yo’q. U maishatparastlik va ochko’zlik emas. U hozirgi zamon sivilizatsiyasining ijtimoiy hayotda voqe bo’lishining, faoliyat ko’rsatishining asosiy shaklidir. Radio, TV, internet, zamonaviy axborot vositalari, texnika vositalar yordamida muloqot, aloqa, hisob-kitob qulayliklari va h.k. va h.k. barchasi zamonaviy ommaviy madaniyatga daxldor. Ommaviy madaniyatning o’z kamchiliklari va tug’dirayotgan xavf-xatarlari bor. Lekin unga barcha illatlarni keltirib taqashning hech hojati yo’q – bunday yondashuv ilmiy emas. Ommaviy madaniyatda uch qatlam ajralib turadi: birinchisi – kich madaniyat, ikkinchisi – mid madaniyat, uchinchisi – art madaniyati. “Kich” nemischa kitch – arzon, qimmati past, jo’n, primitiv so’zidan, mid – inglizcha midl – o’rtaliq, o’rtacha, art – lotincha san’at so’zidan kelib chiqqan. Kich madaniyat ba’zan dag’allikka, hirslarni va insonning biofiziolgik mayllarini ochiq ko’rsatishga moyillik bildiradi, ammo aksilmadaniyat emas. Art esa ijrochilik mahorati, professionallik darajasi bilan yuksak madaniyatga borib tutashadi. Shu sababdan ommaviy madaniyat mahsulotlari va hodisalariga konkret yondashish lozim. Ularning hammasini yoppasiga bir qolipga, savatga tiqib bir xil baholab bo’lmaydi. Olomon, to’da madaniyati tushunchasining ham ommaviy madaniyatga aloqasi yo’q. Olomon, to’da – barqaror ijtimoiy guruh yoki birlik emas. Ijtimoiy jihatdan rang-barang. U qisqa muddatga va ayni damda tasodifan shakllanadi. Unga turli ijtimoiy tabaqalarga, guruhlarga mansub kishilar kirib qolishi mumkin. Masalan, metro yoki avtobus bekatida to’planib qolgan yo’lovchilar, futbol matchini ko’rishga kelgan ishqibozlar, teatr spektakli tomoshabinlari bunga misol bo’la oladi. Ularni faqat muayyan xizmat turidan foydalanish ehtiyoji to’plagan. Ko’rinib turibdiki, olomonda yoki to’dada barqaror tizimli manfaatlar, strategik ijtimoiy maqsad va vazifalar bo’lmaydi. Binobarin, ularni qondirish, yuzaga chiqarish, amalga oshirish kabi tizimli g’oyalar, qarashlar, mafkuraviy va madaniy vositalar ham bo’lmaydi. Bu yerda gap jamiyat a’zolari, fuqarolarning umuman ehtiyojlari, qiziqishlari haqida ketmayapti. Jamiyatga futbol ham kerak, futbol ishqibozlari ushbu sport turi rivojlanishidan ma’naviy manfaatdor. Teatr yoki transport rivjlanishi haqida ham shunday deyish mumkin. Bu yerda gap bekatda, stadionda, teatrda o’sha damda to’plangan kishilar yig’indisi haqida ketmoqda. Ommaviy madaniyatning olomon va to’da madaniyati emasligi zamonaviy sivilizatsiya, zamonaviy jamiyatning usiz faoliyat ko’rsata olmasligida yaqqol ko’rinadi. Ommaviy madaniyat nafaqat zamonaviy sivilizatsiyaning mahsuli, shuningdek uning ijtimoiy-madaniy negizi hamdir. Ommaviy madaniyat tushunchasining ilmiy mazmuni aynan ushbu yo’nalishda, ya’ni postindustrial jamiyat, axborot texnologiyalari, globallashuv asri hodisasi sifatida konkretlashib, barqarorlashib bormoqda.
Download 208.88 Kb.