O’pkada gazlar almashinuvi va diffuziyasi
Partsial bosim mm/ simob ustuni hisobida
Yüklə 70,52 Kb.
|
Jadvaldan ko’rinib turganidek, alveola havosidagi kislorod parsial bosimi (100-115mm simob ustuni) venoz qondagi kislorod parsial bosimi (20-40mm) sezilarli darajada baland bo’lgan holda, alveola havosi va venoz qondagi karbonat angidrid parsial bosimlari o’zaro kam farq qiladi. Shunga qaramay, bu farq alveola havosidan qonga kislorod o’tayotgan paytda karbonat angidridning muntazam ravishda alveola havosiga o’tishini ta’minlay oladi. Alveola havosi bilan qon o’rtasida gazlar almashinuviga alveolalar va kapillyarlarning yuza kengligi, devorlarining gazlarni o’tkazish xususiyatlari va kapillyarlardagi qon bosimi ta’sir ko’rsatadi. Turli kasalliklarda alveolalar ichki bo’shlig’iga suyo’qliklar to’planishi, kapillyarlardagi bosimning oshib ketishi va shunga o’xshash boshqa omillar gazlar almashinuviga bir muncha to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, alveola havosi bilan qon o’rtasidagi gazlar almashinishi oqibatida, o'pkaga olinayotgan havo tarkibidagi kislorodning 5%ga yaqin qismi qonga o’tib, qondan 4%ga yaqin karbonat angidrid alveola havosiga o’tadi. Nafasga olinadigan va nafasdan chiqariladigan havo tarkibini o’rganib, bunga ishonch hosil qilsa bo’ladi. 2-jadval Nafasga olinadigan va undan chiqariladigan havoning tarkibi (foiz xisobida):
Nafasga olinadigan va undan chiqariladigan havodagi azot miqdorining deyarli o’zgarmasligi jadvaldan ko’rinib turibdi, nafasdan chiqarilayotgan havoning dastlabki qismi tarkibi jihatidan atmosfera havosining tarkibiga juda yaqin bo’ladi. Chunki nafas chiqarilayotganda, dastavval, gaz almashinuvida ishtirok etmagan havo “zararli bo’shliq” havosi chiqariladi. Nafasdan chiqariladigan havoning keyingi, oxirgi qismi esa, o’z tarkibi jihatidan alveola havosining tarkibiga yaqin turadi. Shu sababli, nafasdan chiqariladigan havoning oxirgi qismi tarkibini o’rganib, alveola havosining tarkibi to’g’risida fikr yuritsa bo’ladi. Alveola havosining tarkibi nafas olish va chiqarish paytlarida kam o’zgaradi, nafas chiqarilayotgandagina tarkibidagi karbonat angidrid 0,3-0,4% ga kamayadi. Nafasdan chiqarilayotgan havoning bosimi alveola havosi tarkibidagi suv bug’lari xisobiga bir mincha ko’paygan bo’ladi. Gazlarning qon bilan tashilishi.Qonning organizmdagi eng muhim vazifalaridan biri gazlarni (kislorodni) o'pkadan to’qima va hujayralarga va aksincha to’qimalardan o'pkaga toshishdir. O'pkada alveola havosi bilan venoz qon o’rtasida gaz almashinar ekan, ma’lum miqdordagi karbonat angidrid venoz qondan alveola havosiga o’tkaziladi, shu vaqtning o’zida venoz qon alveola havosidan o’tadigan kislorod bilan tegishli darajagacha to’yinadi. Shunday qilib, o'pkada venoz qon kislorod bilan to’yinib, arterial qonga aylanadi va kislorodni organizmning barcha hujayralariga yetkazib beradi. To’qimalarda esa, arterial qon bilan hujayralar o’rtasidagi gaz almashinuvi tufayli, arterial qondan ma’lum miqdordagi kislorod hujayralarga o’tadi, shunda arterial qon hujayralardan karbonat angidrid gazini olib, shu bilan to’yinadi va venoz qonga aylanadi, so’ngra o'pka tomon harakat qiladi. Qon o'pkada karbonat angidridni, to’qimalarda esa kislorodni o’zidan hech vaqt to’la bermaydi. Qonda ma’lum miqdordagi kislorod, karbonat angidrid doimo organizm bo’ylab aylanib yuradi. Xulosa. Qonning gazlari deganda ham qonda bo’ladigan ana shu gazlar nazarda tutiladi. Organizmda kechayotgan oksidlanish jarayonlari muqarrar ravishda kislorodning o’zlashtirilishi, sarflanishi va karbonat angidridning ajralib chiqishi bilan birga davom etadigan bo’lgani uchun qondagi ana shu gazlarni o’rganish nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. I.M.Sechenov o’tgan asrdayoq qonning gaz tarkibini o’rganish sohasida katta ishlar qildi va oqibatda birinchi bo’lib arterial va venoz qonlaridagi kislorod, karbonat angidrid va azot miqdorini to’g’ri aniqladi. Keyingi paytlarda qonning gaz tarkibini boshqa bir qator olimlar ham o’rgandi. Hozirgi kunda buni fiziologiyadagi eng yaxshi o’rganilgan masalalardan biri desa xato bo’lmaydi. Havo bilan nafas olishga baliqlarning ma'lum turlari va amfibiyalar o’tadi. Amfibiya vakillarida nafas olish harakatlari alohida xususiyatga ega bo’lib, ularda havoni og’iz-tomoq qismda epnoe (nafas olish harakatining to’xtatilishi) vaqtida ma'lum vaqt ushlab turish kuzatiladi. Ularda teri orqali nafas olish yaxshi. Reptiliyalarga kelib teri qotadi va suv hamda teri orqali nafas olish yo’qolib sof havo bilan nafas olishga o’tiladi. Poykilotermli (o’zgaruvchan tana haroratiga ega hayvonlar) hayvonlarga qaraganda gomoyotermlilarda (qushlar, sut emizuvchilar) nafas olish stibil va aniq ritmlidir. Odam va sut emizuvchilarda nafas olish quyidagi beshta jarayondan iborat: Tashqi nafas olish yoki o’pka ventelyasiyasi: O’pkada gazlar almashinuvi ya'ni alveolalar havosi bilan kichik qon aylanish doirasi kapillyarlari qoni orasida gazlar almashinuvi: Qon orqali gazlar transporti: To’qimalarda gazlar almashinuvi, ya'ni to’qima hujayralari bilan katta qon aylanish doirasi kapillyarlardagi qon orasida gazlar almashinuvi: Ichki nafas olish, ya'ni hujayralardagi mitoxondriyada yuz beradigan biologik oksidlanish. Tashqi nafas olish. Tashqi nafas olish yoki o’pkada sodir bo’ladigan gazlar almashinuvi o’pka hajmining davriy holda kengayib va torayib turishi tufayli amalga oshiriladi. Ko’krak qafasining kengayishi nafas olishni (inspiratsiya), toray- ishi nafas chiqarishni (ekspiratsiya) yuzaga keltiradi. Nafas olishda qatnashadigan muskullarni inspirator, chiqarishda qatnashadiganlarini esa ekspirator muskullar deyiladi. Bir marta nafas olish va nafas chiqarish nafas olish sikli deyiladi. Asosiy inspirator muskullar diafragma muskullari hisoblanadi (ko’ndalang-targ’il muskullar). Tinch turib nafas olishda diafragma o’rtacha 1,5 sm pastga tushadi. Bu guruh muskullarga yana qobirg’alararo tashqi muskullar ham kiradi. Nafas olishda (chuqur nafas olishda) ko’krak mus- kullari ham yordamchi muskullar holida ishtirok qiladi. Qobirg’alararo ichki muskullarning qisqarishidan ko’krak qafasi torayib nafas chiqarish boshlanadi. Chuqur nafas chiqarishda asosan qorin muskullari qatnashadi. Umurtqa pog’onasini eguvchi muskullar yordamchi ekspirator muskullar hisoblanadi. O’pkalar va ko’krak qafasi devorlari mustaqil seroz qavatlar - plevra bilan qoplangan. Ularning orasida (5-10 mkm) limfasimon suyuqlik bo’ladi. Plevra pardalari orasidagi bosim atmosfera bosimidan biroz past (o’pka al- veolasidagi bosimdan, ya'ni atmosfera bosimdan, taxminan 3 mm sim. ust. past). Nafas olganda ko’krak qafasining kengayishi plevra pardalari orasidagi bosimni kamayishiga olib keladi (6 mm sim. ust.) va o’pkaga havo kiradi. (Donders tajribasini qilib ko’rsatish). Agar chuqur nafas olinsa plevra pardalari orasidagi bosim 20 mm sim. ustunigacha (atmosfera bosimiga nisbatan) pasayishi mumkin. Plevra pardalari orasiga havo kirishi (ko’krak qafasining butunligi buzilsa) pnevmatoraks holatiga ya'ni o’pka kengayishining to’xtab qolishiga olib keladi (ochiq pnevmataraks ikkala o’pkada ham sodir bo’lsa nafas olish tamoman to’xtab qoladi). Odam tinch holda nafas olganida o’pka alveolalaridagi bosim atmosfera bosimidan biroz past bo’ladi, chuqur nafas olinganida u 70 mm sim. ustunigacha pasayishi va zo’rdan nafas chiqarganda 100 mm sim. ustunigacha ko’tarilishi mumkin. Odam tinch holda nafas olib turganida o’pkaga o’rtacha (300-800 ml) havo kirib chiqib turadi; uni me'yoriy nafas olish havosi deyiladi. Chuqur nafas olinganida me'yoriy nafas olish havosining ustiga yana 3000 ml havo olish mumkin (rezerv nafas olish havosi). Me'yoriy nafas chiqarilgandan keyin esa 1300 ml havo (rezerv nafas chiqarish havosi) chiqarish mumkin. Bu ko’rsatgichlarning yig’indisi o’pkaning tirik sig’imini tashkil qiladi (500+3000+1300=4800 ml). O’TS - spirometr asbobi bilan o’lchanadi. Erkaklarda O’TS - 4000 - 5500 ml, ayollarda - 3000 - 4500 ml. Jismoniy mashq qilish O’TS-ni oshishiga olib keladi. Alveolalardan tashqari havo yo’llarida qolgan havoni saqlaydigan bo’shliqni (og’iz, burun, tomoq, traxeya va bronxlar) o’lik bo’shliq deyiladi. Uning hajmi o’rtacha 150 ml. Demak, me'yoriy nafas olish havosining ana shuncha qismi alveolalargacha yetib bormaydi yoki bevosita gazlar almashinuvida ishtirok qilmaydi. Lekin bu bo’shliqning nafas olishda muhim ahamiyati bor, ya'ni og’iz-burundan kirgan havo alveolalarga borguncha namlanadi, changlardan va mikrorganizalardan tozalanadi va hokoza. Havodagi changlarni ushlab qolishda burundagi, traxeya va bronxlardagi shilimshiq moddalar, harakat qiluvchi epiteliy muhim ahamiyatga ega. Uzunchoq miyada yo’talish va aksa urish himoya reflekslarining (ularning vazifasi burun va traxeyalarni tozalash) nerv markazlari mavjud. Quyidagi jadvalda nafas olish va nafas chiqarish havosining tarkibi keltirilgan. Nafas olish va nafas chiqarish havosining t a r k i b i (%).
O’pkada gazlar almashinuvi alveollarda yuz beradi, ularning odam o’pkasidagi soni 800 mln (o’rtacha), yuzasi 90m2. Har bir alveolaning diametri 150-160 mkm. Alveolalardan bir sutkada 500 l O2 o’pka kapillyarlaridan alveolaga diffuziya yo’li bilan o’tadi. Bunday diffuziya gaz- larning parsial bosimi tufayli amalga oshiriladi. Gazlarning parsial bosimi har bir gazning aralashma (havo) tarkibidagi miqdoriga va aralashmaning umumiy bosimiga to’g’ri proporsional bo’adi. Masalan, 760 mm bosimda nafas olish havosidagi kislorodning pratsial bosimi o’tacha 21 % ga teng. Ya'ni 760 mm bosimning 159 mm O2 to’g’ri keladi (760 mm/ning 21 %). Alveola havosida bu ko’satgich bir muncha kam, chunki alveolalarda suv bug’lari ham bo’ib ularning parsial bosimi 47 mm. sim. ustuniga teng. Shunga ko’ra alveo- ladagi O2 ning parsial bosimi (760-47)·17 R02= =99,8 » 100 mm. sim. ust. 100 Shuningdek, alveolalardagi CO2 ning porsial bosimi 40 mm sim. ust. atrofida. Alveolalardagi O2 va CO2 ning parsial bosimlari qon bilan gazlar almashinuvidagi hal qiluvchi kuch hisoblanadi. Qonda gazlar erigan (erkin) va kimyoviy bog’langan holda bo’ladi. Gazlar almashinuvida (alveolalarda) faqat erigan O2 qatnashadi. Suyuqlikda erigan gaz uni ustidagi gazning bosimi va miqdoriga, suyuqlik haroratiga, tarkibiga bog’liq. Agar harorat qancha past bo’lib, gazning bosimi yuqori bo’lsa, gaz suyuqlikda shuncha ko’p eriydi. 760 mm sim. ust. bosimi va 380 S-da 1 ml qonda 2,2 % kislorod va 5,1 CO2 erigan holda bo’ladi. O2 va CO2 ning o’pkadagi parsial bosimi (mm.sim.ust.).
Maksimal miqdorda nafas chiqarilganidan keyin ham o’pka, nafas yo’llarida 1000-1500 ml. havo qoladi, uni qoldiq havo deyiladi. Yana funksional qoldiq havo sig’imi ham tafovut qilinadi, u me'yoriy nafas chiqarilganidan keyin o’pka - nafas yo’ldagi havo miqdoridan iborat (2500 ml). Me'yoriy nafas olish havosi (500 ml). Qoldiq havo sig’imidan ancha kam va u kislorodga boy. Ularning aralashmasi alveola havosi tarkibini unchalik o’zgartirmaydi, bu hol alveolalar va vena qoni orasida gazlar almashinuvini ancha stabillashtirib (doimiy qilib) turadi. O’TS va qoldiq havo sig’imi birgalikda o’pkaning umumiy sig’imini tashkil qiladi (5500-6000 ml). Qoldiq havo sig’imini bevosita o’lchab bo’lmaydi. Ularni faqat inert gazlar yordamida bilvosita o’lchanadi. Katta yoshdagi odam tinch turganda bir minutda 16-20 marta nafas oladi. Lekin o’pka ventelyasiyasi yoki 1 minut ichidagi havo olish o’rtacha 8-10 l-ga teng. Ikkala tekshiriluvchidan birida me'yoriy nafas olish havosi 300 ml bo’lib, 1 minutda 20 marta nafas olinsa o’pka ventelyasiyasi 300 x 20 = 6000 ml.ga teng bo’ladi. Ikkinchi odamda esa me'yoriy nafas olish havosi 600 ml., lekin, nafas olish soni 10 marta, demak unda ham o’pka ventelyasiyasi 600 ml x 10 = 6000 ml. Lekin olingan havoning hammasi ham alveolalarga yetib bormaydi, chunki uning bir qismi (taxminan 140 ml) zararli bo’shliqlarda qoladi. Buni hisobga olsak birinchi odamda 3200 ml (300 - 140 = 160 ml; (600 ml x 20 = 3200 ml), ikkinchisida esa 4600 ml (600 - 140 = 460 ml: 460 x 10 = 4600 ml ) havo alveolalarga yetib boradi. Demak, siyrak lekin chuqur nafas olish ancha samaralidir, ya'ni nafas olish samarasi o’pkaga yetib borgan havo miqdori bilan belgilanadi. Qon orqali gazlarning tashilishi juda oz miqdorda erigan O2 va CO2 asosan kimyoviy birikkan O2 va CO2 tarzida bo’ladi. Qonga birikkan O2 oksigemoglobin deyiladi. Odam tanasidagi barcha gemoglobin oksigemoglobin holatiga o’tsa odamning har 100 ml qonida 20 ml O 2 mavjud bo’ladi lekin atmosfera havosi bilan nafas olganda qondagi barcha gemoglobin kislorod bilan to’yinmaydi, uning 96 % oksigemoglobinga aylanadi, xolos. Bu sababli har 100 ml qonda ko’pi bilan 18-19 ml O2 bo’ladi. CO2 qonda eritrotsitlar ichiga ko’mir kislotasiga aylanadi (CO2 + N2O ® N2CO3), bu jarayon eritrotsitlarda bo’ladigan ko’mir angidraza fermenti yordamida jadallashadi. CO2 yana gemoglobin bilan kimyoviy birikma hosil qiladi, uni karbogemoglobin deyiladi. CO2-ning o’rtacha 30 % karbogemoglaobin ko’rinishida tashiladi. Qon kapilyarlarga borib CO2 bilan boyiydi, shuning uchun arteriya qonida CO2 miqdori vena qoniga nisbatan oz bo’ladi. To’qimalarda gazlar almashinuvi deganda to’qimalar qonga CO2, qondan to’qimaga O2 o’tishi tushuniladi. Bu jarayonni quyidagi uchta omil yuzaga keltiriladi. Jismoniy ish paytida muskul to’qimalaridagi O2 tez sarflangani uchun uning parsial bosimi kamayadi va oqib kelgan qondan O2 ning hujayralarga o’tishi osonlashadi. Bundan tashqari qisqarib, bo’shashib ish bajarayotgan muskul tolalarida moddalar almashinuvi mahsulotlari to’planadi, ular ko’pincha kislota holida bo’ladi (sut kislotasi). Kislotali muhit esa oksigemoglobindan O2 ajralishini tezlashtiradi. Nihoyat uchinchi omil bu haroratning ko’tarilishi oksigemoglobindan O2 ajralishini kuchaytiradi. Bu uchta omilning to’qimalar tomonidan O2-ni o’zlashtirib olinishiga ta'siri jismoniy harakat qilishda ayniqsa kuchayadi. Ajralgan O2 to’qimalarda bo’ladigan oksidlanishga sarflanadi va natijada tegishli energiya ajralib chiqadi. Bu jarayonni to’qimalarning nafas olishi deyiladi. Arterial qon to’qimalarga undagi O2 ma'lum qisminigina beradi. Buni venoz kapillyarlaridagi kislorodni (100 ml-da 12-14 ml) o’lchab hulosa qilish mumkin. Arteriya va vena qonlari orasida O2 nisbatan farqni arteriya venoz farq (AVF O2) deyiladi va uni o’lchash nazariy hamda amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatgich odam tinch turganida 100 ml qonda 6 ml O2 ni tashkil qiladi. Faol jismoniy mashq bajarishda esa 15-17 ml-ga chiqadi. ARF O2 - ga ko’ra 1 minut davomida to’qimalar tomonidan qancha O2 o’zlashtirilishini hisoblab topsa bo’ladi. Buning uchun O2 minutlik hajmi ma'lum bo’lishi kerak,u o’rtacha 400 ml-ni tashkil qiladi, demak 1 minut davomida o’zlashtirilgan 400·6 O2 = = 240 ml. 100 Boshqacha aytganda (tinchlik holatida) 100 ml qondan to’qimalar 6 ml O2 o’zlashtirilib olsa, tanadagi barcha to’qimalar shu vaqt oralig’ida 240 ml O2 o’zlashtiradi. Jismoniy faoliyat boshlanishi bilan O2 minutlik hajmi ham, uning bir minut ichida o’zlashtirilishi ham ko’payadi. Shunga ko’ra bu organizm o’zlashtiradigan O2 ko’payadi. Odatda ishning davom etish muddati va quvvatiga qarab O2 ning o’zlashtirilishi ortib boradi, lekin ayrim sport turla- rida jismoniy yuklama katta bo’lgani bilan O2 o’zlashtirish ish jarayonida ko’paymaydi (masalan, shtanga ko’tarishda, gimnastik xalqalarda mashq bajarish va hokoza). Ish tamom bo’lganidan keyin kislorodning o’zlashtirilishi ortib ketadi. Bu xodisa Lingard fenomeni deyiladi va u kuch ishlatib bajariladigan statik mashqlar bajarishda uchrab turadi (bunday mashqlarning qisqa vaqt va kuchanib bajarilishi tufayli). Organizm tomonidan o’zlashtirilgan O2 ning miqdorini aniqlashda ko’pgina usullar bo’lib, ularning barchasi nafas chiqarish jarayonida to’plangan havoni yig’ib maxsus gaz analizatorlarda tahlil qilishga asoslangan. Kislorodning maksimal darajada o’zlashtirilishi. Bajariladigan jismoniy mashq qancha davomli va og’ir bo’lsa 02 - ning o’zlashtirilishi shuncha ziyod bo’ladi. Lekin har bir organizmda ham bu boradagi imkoniyatlarning ma'lum chegarasi mavjud. Shuning uchun sport fiziologiyasida kislorodni maksimal darajada o’zlashtirib olish (KMDO’) tushunchasi mavjud. Bu ko’rsatgich 1 minut davomida og’ir jismoniy mashq bajarish jarayonida organizm o’zlashtira oladigan 02 ni ifodalaydi. Odam 3 minutdan kam bo’magan ish bajarganidagina KMDO’-ga erishishi mumkin. Yana KMDO’ odam bajaradigan aerob faoliyat ko’rsatgichidir. Sport bilan shug’ullanmaydigan odamlarda KMDO’ 2,0-2,5 l/minutdan oshmaydi. Xalqaro sportchilarda esa u 6,0-6,5 l/minutgacha chiqadi. KMDO’-gacha ko’lamiga qarab o’zgarib turadi, shuning uchun aniq ma'lumot olishda uni tana massasiga bo’lish kerak. 1 kg tana massasiga nisbatan u shug’ullanmaydiganlarda 35-45 ml. sportchilarda esa 50-90 ml-ga teng (jadvalga qarang). Turli xil sport bilan shug’ullanadiganlarda KMDO’ (ml/kg).
Kislorodga bo’lgan talab. Har qanday jismoniy faoliyat muskullar tomonidan belgilangan energiya sarflanishiga sabab bo’ladi. Bu energiya muskul to’qimasida mavjud bo’lgan ATF havosidan ajraladi, lekin uning zahirasi muskullarda juda oz bo’lib, u doimiy sur'atda qaytadan tiklanib turi- lishi kerak. Bunday tiklanish esa tegishli miqdordagi O2 - ni talab qiladi. Ayni ishni bajarish uchun kerak bo’ladigan O2 miqdorini kislorodga bo’ladigan talab deyiladi. Bu ko’rsatgich ikki xil ya'ni umumiy kislorodga bo’lgan talab (ayni ishni to’liq bajarish uchun zarur O2) va O2-ga bo’lgan talab (shu ish bajarilishining 1 minuti uchun). Ish quvvati qancha yuqori bo’lsa organizmning O2 ga nisbatan minutlik talabi ham katta bo’ladi, masalan 800 m yugurish o’zining quvvati va tezligi bilan marafon yugurishdan yuqori turadi. Shuning uchun bunday yugurishning O2-ga bo’lgan minutlik talabi 12-15 l, marafon yugurishniki esa minutiga 3-4 l-dan oshmaydi. Kislorodga bo’lgan talab esa ish qancha davomli bo’lsa shuncha katta bo’ladi, shunga ko’ra 800 m-ga yugurishda u 25-30 l-ga teng bo’lsa, marafon yugurishda 450-500 l-ga yetadi. Og’ir jismoniy ishlar bajarilganida kislorodga bo’lgan minutlik talab20 l va undan ham yuqori bo’lishi mumkin, lekin odam tanasida kislorodning maksimal darajada o’zlashtirilishi ko’pi bilan 6,0-6,5 l-dan oshmaydi. Agar kislorodga bo’lgan minutlik talab uning minutlik o’zlashtirilishidan (o’zlashtirilish imqoniyatidan) yuqori bo’lsa bunday ish bajarilishi mumkinmi? Ma'lumki, muskul qisqarishi uchun energiya ATF parchalanishidan yuzaga keladi. Sarf bo’lgan ATF-ning qayta tiklanishi uchun (resintezi uchun) ham energiya talab qilinadi va u glyukozaning kislorodli parchalanishidan hosil bo’ladi: S6N12O6 ® 6N2O + 6So2 + energiya. Karbon- suvlarning muskullardagi zahirasi 150-200 g, jigardagisi 200 g atrofida va hujayra tashqarisidagi suyuqlikda 10-15 g. Mana shu jamiiki karbonsuvlar ko’pi bilan 2-3 soatlik to’xtovsiz bajariladigan jismoniy mashqqa arang yetadi. Karbonsuvlar zahirasi tugaganidan keyin tanadagi zaxira yog’ parchalanib energiya bera boshlaydi. Lekin yog’da energiya miqdori ko’p bo’lsa ham (1 g yog’ parchalanganda 9,3 kkal energiya ajraladi, shunga glyukoza parchalanganida esa 4,1 kkal) uning bu maqsadi ishlatilishi cheklangan. Faqat doimiy shug’ullanadigan yaxshi sportchilarda yog’i ATF resentizi uchun unumli sarflanadi. Glyukozaning ATF risentizi uchun parchalanib energiya berishi kislorodsiz (anaerob holda) ham amalga oshiriladi, lekin bu paytda hosil bo’lgan energiya kislorodli parchalanishga qaraganda 12 marta kam bo’ladi. Muskullarda kreatinfosfat ham bo’ladi, qaysikim anaerob yo’ bilan parcha- lanib ATF risentizi uchun energiya beradi.ATF-ning risentizi uchun zarur energiya anaerob yo’l bilan ikki holatda ya'ni ish endi boshlangan vaqtda (O2 o’zlashtirish ko’payib ulgurmagan paytda) va O2-ga bo’lgan talab uning maksimal o’zlashtirilishidan ziyod bo’lganda ro’y beradi. Kislorodga qarzdorlik. Anaerob parchalanishda ko’pincha kislotalar (masalan kislotasi) hosil bo’ladi, natijada ichki muhit reaksiyasi kislotali tomonga og’ib, odam ishni to’xtatishga majbur bo’ladi. Bunday kislotalarni yo’qotish uchun ham O2 kerak ya'ni ular oksidlanish yo’li bilan parcha- lanishi lozim. Bunday oksidlanish ish tugaganidan keyin amalga oshiriladi. Jismoniy faoliyat davrida moddalar almashinuvi tufayli hosil bo’lgan moddalarni oksidlash uchun kerak bo’lgan kislorodni kislorodga qarzdorlik deyiladi. Kislorodga qarzdorlik unga bo’lgan talab va O2 ning o’zlashtirilishi orasidagi farq bilan o’lchanadi. Uning miqdori ishning davomiyligi va quvvati oshib borishi bilan o’paytb boradi. Ish tugaganidan keyin tez-tez nafas olish davom etishi yuzaga kelgan O2 qarzdorlikni yo’qotish uchun as qotadi. Bu vaqti to’qimalarning O2 talabi pasayadi, tez-tez nafas olish bilan esa O2 to’qimalarga ancha-muncha yetkazib beriladi va shu yo’l bilan O2 qarzdorligi bartaraf qilinadi. Odatda unchalik og’ir bo’lmagan mashqlar bajarilganida yuzaga kelgan O2 qarzdorligi bir necha minutdan keyin yo’qotilsa, og’ir va davomli muskul faoliyatidan keyin paydo bo’lgan O2 qarzdorligi bir necha soatdan keyin bartaraf qilinadi. Sport bilan shug’ullanmaydiganlarda maksimal darajadagi kislorod qarzdorligi 4-5 l atrofida, sportchilarda esa bu ko’rsatgich 10-20 l-dan ham oshishi mumkin. maksimal darajadagi kislorodga qarzdorlik organizmning anaerob sharoitda ishlay olish qobiliyatining ko’rsatgichidir. Yüklə 70,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|