O’quv-uslubiy mаjmuа tuzuvchilari: Odilova N. G. – Tdpu masofaviy ta’lim kаfеdrаsi dotsent v/b. Tаqrizchilar

2. MAVZU BO‘YICHA TEST TOPSHIRIQLARI
1. Qobiliyatlar deganda ... tushuniladi:
a) insonni baholash imkonini beradigan harakatlar;
b) voqelikni o‘zgartirgan holatda aks ettirish jarayonidan boshqa narsa emas;
v) bilim va malakalar orttirishga aloqador bo‘lgan insonning individual xususiyatlari;
g) u yoki bu faoliyatga yaroqlilikda namoyon bo‘ladigan va undagi samarani belgilaydigan individual-psixologik xususiyatlar.
2. Nishonalar qobiliyatlar rivojlanishining anatomik-fiziologik shartlari sifatida:
a) hayot davomida shakllanadi;
b) ko‘pchilik ma’noga ega;
v) muayyan faoliyat mazmuniga yo‘naltirilgan;
g) barcha javoblar noto‘g‘ri.
3. U yoki bu faoliyat turiga qobiliyatning mavjudligidan dalolat beradilar:
a) muayyan faoliyatga o‘qitishning past maromi;
b) ushbu faoliyatni bajarishda katta quvvatning sarflanishi;
v) faoliyatni bajarishning individual o‘ziga xosligi;
g) yo‘nalganlik bilan aloqaning mavjud emasligi.
4. Ijodiy qobiliyatlar rivojlanishining yuksak darajasi:
a) qobiliyatlilik;
b) geniallik;
v) iste’dod;
g) nishonalar.
5. Quyida keltirilgan qobiliyatlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi sharoitlarning qaysi birini faoliyat sharoitlari deb atash mumkin?
a) nazariy va amaliy to‘plangan tajriba va bilimlar;
b) ma’lum maqsadlarni bajarish va turli xil o‘yinlar, o‘qitish, mehnatning bajarilishi bilan bog‘liq faollik;
v) emotsionallik, ta’sirchanlik;
g) bilimdonlik.


MUSTАQIL TА’LIM MАSHG’ULОTLАRI
Mustaqil ta’lim mavzulari

1	Psixologiya nazariyasi va tarixi haqida tushuncha
2	Psixologiyani dastlabki va o‘rta asrlarda rivojlanishi
3	XVIII-XIX asrlarda psixologiyani rivojlanishi
4	XIX –XX asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi
5	Yangi psixologik maktablarni shakllanishi va rivojlanishi.
6	Strukturalizm.
7	Vyusburg maktabi.
8	Fransuz psixologiya maktabi.
9	XX asrda psixologiyani rivojlanishi
10	Bixeviorizmga umumiy tavsifnoma.
11	Neobixeviorizmni yuzaga kelishi va rivojlanishi.
12	Geshtaltpsixologiyaga umumiy tavsif.
13	Psixoanaliz va uning rivojlanishi.
14	K.Yungning analitik psixologiyasi.
15	Adlerning individual psixologiyasi.
16	Gumanistik psixologiyaga umumiy tavsif.
17	Rodjers va Franklning psixoterapevtik va nazariy konsepsiyasi.
18	Genetik psixologiya. Rossiyada psixologiyani rivojlanishi.
19	O‘zbekiston psixologlari tadqiqotlarida motiv va motivatsiya muammosi
20	Psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
21	Psixologiyaning asosiy metodlari.
22	Psixika haqida tushuncha
23	Hayvon psixikasining rivojlanishi
24	Ong va uning taraqqiyoti.
25	Ongsizlik muammosi.
26	Faoliyatning psixologik tavsifi
27	Faoliyatning psixologik nazariyalari
28	Shaxs haqida tushuncha.
29	Shaxs borasidagi nazariyalar
30	Biogenetik nazariya
31	Sotsiogenetik nazariya
32	Rossiya psixologiyasida shaxs rivojlanish masalasi
33	Shaxs faolligi haqida tushuncha
34	Diqqat haqida tushuncha
35	Diqqat turlari
36	Diqqat xususiyatlari
37	Diqqat borasidagi psixologik nazariyalar
38	Diqqatning rivojlanishi.
39	Diqqatning buzilishi. Parishonxotirlik, diqqatning yoshga bog‘liq rivojlanishi.
40	Sezgi haqida tushuncha
41	Sezgi turlari
42	Sezgining xususiyatlari va tavsifi
43	Sezgilar borasidagi nazariyalar
44	Sezgining rivojlanishi
45	Idrokning umumiy tavsifnomasi
46	Idrok xususiyatlari va turlari
47	Idrokning individual farqlari va uning rivojlanishi
48	Fazoni, vaqtni, harakatni idrok qilish.
48	Xotira haqida tushucha va tavsifi
49	Xotira turlari
50	Xotira jarayonlari va mexanizmlari
51	Xotiradagi individual farqlar va xotira tasavvurlari
52	Xotira borasidagi nazariyalar
53	Tafakkur haqida tushuncha
54	Tafakkur operatsiyalari
55	Tafakkur shakllari.
56	Tafakkur turlari
57	Tafakkur sifatlari.
58	Xayol xaqida tushuncha
59	Xayol jarayonlari
60	Xayol turlari
61	Xayol sifatlari
62	Hissiyot haqida tushuncha
63	Hislarni kechirish shakllari
64	Yuksak hislar
65	Iroda haqida tushuncha
66	Irodaviy akt va uning tuzilishi
67	Shaxsning irodaviy sifatlari
68	Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni
69	Shaxs yo‘nalganligi va faoliyat motivi
70	O‘quv motivlari –bilish motivlari, ijtimoiy motivlar
71	Temperament haqida tushuncha
72	Temperament xususiyatlari
73	Xarakter haqida tushuncha
74	Xarakter tarkibi
75	Xarakter aksentuatsiyasi
76	Qobiliyat haqida tushuncha
77	Qobiliyatlar tarkibi
78	Talantning paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Talaba mustaqil ta’limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanishga tavsiya etiladi.
- darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;
- tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruzalar qismini o‘zlashtirish;
Tаlаbаlаrning mustаqil ta’limi hаr bir mа`ruzа mаvzusi аsоsidа tаshkil etilаdi. Fаnni o‘rgаnish jаrаyonidа mustаqil ta’limning bir nechа turlаridаn fоydаlаnilаdi:

1. 
   аdаbiyotlаr bilаn ishlаsh;
   
2. 
   ijоdiy ish;
   
3. 
   bа`zi mаvzulаr bo‘yichа referаtlаr tаyyorlаsh.
   

GLOSSARIY

ingliz	рус	o‘zbek	Izoh
Mind	Психика	Psixika	Bevosita kuzatilmaydigan, lekin qo‘shimcha ifodalar orqali aniqlanadigan yaqqol bo‘lmagan voqelik.
Mental processes	Психические процессы	Psixik jarayonlar	U yoki bu psixik maxsult va natijalarni (psixik obrazlar, xolatlar, tushunchalar, xissiyot va x.k.) xosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon.
Mental situation	Психическое состояние	Psixik holatlar	Psixik hayot shakllari, diqqat, hissiyot, iroda jarayonlariga aytiladi. P.H. (xushchaqchaqlik, ruhlanish, siqilish, ziyraklik, qat’iylik, tirishoqlik v.b.) shaxslarda ma’lum darajada barqaror bo‘lib, ularning muayyan xususiyatiga ham aylanib qoladi.
Psychology	Психология	Psixologiya	Odamning ob’ektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg‘u-hissiyot va boshqa psixik xolatlar orqali aks ettirish jarayonini o‘rganadigan fan.
Determinism	Детерминизм	Determinizm	(lotincha demmerminara - belgilayman) tamoyilining, ya’ni tabiat, jamiyat hodisalarining, shu jumladan psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar bilan belgilanligi haqidagi ta’limot
Behaviorism	Бихевиоризм	Bixeviorizm	uning namoyondalari E.Torndayk va Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan ma’noni bildiradi.
Freudism	Фрейдизм	Freydizm	venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha, odam mohiyatiga ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. Odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga: rohatlanish va reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi Z. Freyd o‘zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta’limotga aylantirdi.
Gestaltpsychology	Гештальтпсихология	Geshtaltpsixologiya	Geshtaltni inglischa tarjimasi “Konfuguratsiya” yoki oddiy kilib “uyishik butun”. Shuning uchun geshtalt-psixologiyasi atomistik va molekulyar yondashuvlarga karshi tura oladi. Bu bilan birgalikda inson murakkab bulaklarning kolleksiyasi yoki element kilib emas buyumni butun kabul kiladi. Geshtalt-psixolog , sezgilar yoki idrok ma’nosi har doim umumiy vaziyat bilan bog’lik. Narsa jinsdagi alokadek kabul kilinadi
Principle	Принцип	Tamoyillar	Tadqiq etilayotgan ob’ektni mazmunli bayon etish, tajribama’lumotlariga ega bo‘lish muolajalarini rejalashtirish, ularni umumlashtirib, izohlash, shuningdek, ilmiy farazlarni ilgari surib, ularni tekshirish imkonini beradi.
Identification	Идентификация	Identifikatsiya	Ijtimoiylashtirishning muhim mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Clinics method	Клинический метод	Klinik metod	Eksperimental va differensial usullar odatda insonning hatti-harakatlarini umumiy faktlarini o’rganishga qaratilgan bo’lsa,klinik usul esa individual xususiyatlarni o’rganishga qaratilgan. Kliniik usul qo’llanilishida atrof-muhit shifoxona ruhida bo’lganligi.sababli, bemor o’zini shifoxonadagidek sezadi, ya’ni shifoxonada insonlar davo topganidek, u ham maslahat olishini davodek qabul qiladi.
Psychophysical method	Психофизические методы	Psixofizik metod	Psixologiyada jismoniy va ruhiy holatlar bog’liqligini o’rganadigan bo’lim psixofizika deb nomlanadi. Shu ma’noda, psixofizika atamasiga ba’zi psixologik holatlar (masalan vazn, yorqinlik va shovqinni his qilish kabilar)ni o’rganishda fizik moslamalarni qo’llashni kiritishimiz mumkin. Uyqu, oraliq xotira kabi boshqa qiyin psixologik hodisalarni o’rganishda ham psixofizika qo’l keladi.
Nervous system	Нервная система	Nerv tizimi	Tirik mavjudotlarning evolyusiya natijasida o‘zini takomillashtirib borishi bilan ularning organizmlarida o‘z zimmasiga rivojlanish, hulq-atvor va yaratish kabilarning boshqaruvi vazifasini olgan maxsus organ
Neuron	Нейрон	Neyronlar	nerv hujayrasi, nerv tizimining asosiy tuzilmasi
Brain	Мозг	Miya	yuqori tashkil etilgan materiya
Endocrine systym	Эндокринная система	Endokrin tizimi	Markaziy nerv tizimining tor aloqasida ikkinchi aloqa tizimi ya`ni endokrin tizimi joylashgan.
Instinct	Инстинкт	Instinkt	U yoki bu biologik turga xos, tug’ma biologik shartlangan xulq-atvor.
consciousness	Сознание	Ong	Ong inson tomonidan voqelikni aks ettirishning yuksak darajasi
Synapse	Синапс	Sinaps	aksonning signal uzatuvchi tugash qismi va ushbu signalni qabul qiluvchi dentritning tutashgan qismi.
Synapse call	Синаптический промежуток	Sinaptik oraliq	akson va signal qabul qiluvchi neyron o’rtasidagi kichik oraliq.
Heritability	Наследственность	Irsiyat	organizmlarning o‘z belgi va hususiyatlarini nasldan-naslga o‘tkazish xossasidir.
Axon	Аксон	Akson	tolasining uchi tarmoqlangan bo’lib, u signallarni boshqa neyron yoki mushaklarga uzatadi
Dendrite	Дендрит	Dendrit	neyronning tarmoqlangan kalta o’simtalari bo’lib, signallarni qabul qiladi va hujayralarga impuls uzatadi
Gen	Ген	Jins	– psixologiyada biologic va ijtimoiy omillarning ta’siri va erkak yoki ayol farqlarini aniqlashtirish xususiyatidir
Attribution theory	Теории атрибуция	Attributsiya nazariyasi	bu biz boshqalar xulq-atvorini idrok etishimiz. Bu teoriyaga asosan insonning aniq bir holatda xulq-atvorini baxolashimizda unga ta’sir qiluvchi tashqi omillar, yoki ichki omillar ( ustanovkalar, mativlar, shaxsiy sifatlar) haqidagi hulosamiz.
The attitude	Аттитюд (Установка)	Attityud	inson tomonidan ijtimoiy ob’yekt, inson yoki vaziyatning qimmatini, mazmun-moxiyatini, manosini his qilish.
Roll	Роль	Roll	aniq ijtimoiy mavqeyga ega kishining kutilgan hatti-harakatlarini bajarishi. Ijtimoiy rollarning shaxs shakillanishiga ta’siri juda katta. Shaxs o’zi bajarayotgan ro’llar tufayliy, turliy munosabatlarga kirishadi
Egocentricity	Эгоцентризм	Egosentrizm	(lot. “Ego” — men va “centrum” — doira markazi)— insonning o‘z fikr-o‘ylari, manfaatlari doirasida qotib qolganligi, buning oqibatida atrof-muhitga va odamlarga oid bilimlarini hamda o‘zgalarga munosabatini o‘zgartira olmasligi.
Alturizm	Альтуризм	Altruizm	hech qanday manfaatni kutmagan holda boshqalarga yordam berish..
Adaptation	Адаптация	Adaptatsiya	shaxsning o‘z ichki xususiyatlarini o‘zi yashayotgan muhit xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘zgartirishi.
Discrimination	Дискриминация	Diskriminatsiya	umumiy tushunchada tan olmasliknimaqsad qilgan yoki tenghuquqlilik hamda uni himoya qilishni rad etgan, tenghuquqiylik tamoyili va insoniylik qadr-qimmatini kamsituvchi har qanday ajratish, tahqirlash yoki cheklash.
Tolerance	Толерантность	Tolerantlik	kengfe’llik ma’nosida “tolerantia” so‘zidan olingan bo'lib, o’zgalarning xulq-atvori, e’tiqodlari va qadriyatlarini erkin qabul qilish imkonini beruvchi ruhiy tayyorgarlik; o‘zgalarning turmush tarzi, xulq-atvori, odatlari, his-tuyg‘ularini bildiradi.
Aggression	Агрессия	Agressiya	boshqa tirik jonzotga u buni istamagan vaziyatda haqorat yoki ziyon yetkazishni maqsad qilib qo‘ygan fel-atvorning har qanday shakli.
Auto-agresive behavior	Аутоагрессивное поведение	Autoagressiv xulq-atvor	agressivlikning bir shakli bo‘lib,unda agressiya shaxsning o'ziga qarshi yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Emotion	Эмоция	Emotsiya	shaxsning voqelikka o‘z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalaridir.
Activity theory	Теория активности	Faollashtirish nazariyasi	Bu nazariyaga ko‘ra, emotsional holatlar bosh miya quyi qismi nayining retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan belgilanadi, chunki bu tuzilma organizmning faolligi darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar esa asab tizimining biror bir seskantiruvchiga javoban faollik darajasining o‘zgarishidir.
Will	Воля	Iroda	shahsning ongli harakatlarida, o'z-o'zini bilishida ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yo'lida uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni engib chiqishda namoyon bo'ladigan ihtiyoriy faolligidir.
Jifferiness	Чуство	Hissiyot	Bu juda murakkab psixik hodisalar. Ahamiyatga ega bo‘lgan hissiyotlarga quyidagi emotsional holatlar turlarini kiritish mumkin: hissiyot affektlari, kayfiyatlar, ehtiroslar, stresslar, frustratsiyalar, hissiyotlarning emotsional toni, emotsional munosabat.
Affect	Аффект	Affekt	sub’ekt uchun dolzarb bo‘lgan hayotiy sharoitlarining keskin va kutilmaganda o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda paydo bo‘ladigan va aniq ifodalangan harakatli visseral (ichki organik) namoyon bo‘lish birga kuzatiladigan kuchli va nisbatan qisqa muddatli emotsional holat.
Mood	Настроение	Kayfiyat	bu u yoki bu emotsiyalarning barqaror kechinmasi. Uzoq davom etuvchi, hulq-atvorni bezovchi emotsional holat.
Stress	Стресс	Stress	inson organizmini haddan tashqari zo‘riqish natijasida paydo bo‘ladigan tanglik jarayonidir.
Frustration	Фрустрация	Frustratsiya	tushkunlik, ma’lum maqsadga erishishda umidlarning parchalanishi bilan kechadigan inson muvaffaqiyatsizligining emotsional og‘ir kechinmasi.
Sensation	Ощущениe	Sezgi	atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini
Analyzer	Анализатор	Analizator	tashqi va ichki muhitdan keladigan ta’sirotlarni qabul qilib olib, fiziologik jarayon bo‘lgan qo‘zg‘alishni psixik jarayonga, ya’ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi.
Prosopagnosia	Просопагнозия	Prosopagnoziya	Miya po‘stlog‘ining chakka qismi buzilganda, inson yuzini tanish javobgarligi yo‘qoladi va bu kasallik prosopagnoziya deb nomlanadi. Unda sezgilari normal, lekin idroki normal emas. U ma’lumotlarni ko‘rib qabul qila oladi va insonni yuz tuzilishini xarakterlab bera oladi, lekin uni taniy olmaydi
Perceptions	Восприятиe	Idrok	sezgi a’zolariga bevosita ta’sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishi.
Observation	Наблюдательность	Kuzatuvchanlik	kishining rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyati.
Apperception	Aппeрцeпция	Appersepsiya	idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotining barcha mazmuni bilan belgilanishidir.
Absolute limit	Абсолютная граница	Absolyut chegara	Biron bir qo‘zg‘atuvchini namoyon qilish muhim bo‘lgan, quyi qo‘zg‘atuvchi.
Attention	Внимание	Diqqat	psixik faoliyatning biror-bir ma’lum narsaga yo‘nalganligi va jamlanganligi.
Voluntary attention	Произвольное внимание