Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

OSMANLI-İRAN VE RUS İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA PENAH ALİ 

HAN VE İBRAHİM HALİL HAN DÖNEMİNDE KARABAĞ HANLIĞI 

59 

 

Osmanlı devlet adamları onların bu isteklerinin geçici olduğuna ve sa-

mimi  olmadıklarına  inandıklarından  bu  taleplerine  fazla  ehemmiyet  verme-

mişlerdir.

45

 Hanlıkların birbirleriyle, İran ve Rusya ile mücadelelerinde İbra-

him Halil Han her zaman Osmanlı Devleti’nin yanında yer almış ve Osmanlı 

Payitahtı’na bağlı kalmıştır. Öyle ki, bulunduğu bölgede Osmanlı’nın bir me-

muru gibi vazife görmüştür. Onun bu tutumu Osmanlı yazışmalarında hep tak-

dirle anılmıştır.

46

 

IV- Karabağ Hanlığı’nın Rus İdaresine Bağlanması 

Çarlık Rusya’sı XIX. asrın başlarından itibaren bütün Kafkasya’da kararlı 

bir yayılma ve baskı politikası izlemiştir. Bu bağlamda Rusya, bölgede bulu-

nan hanlıkları kendi tarafına çekmek ve himayesi altına almak için çeşitli te-

şebbüslerde bulunmuştur. İlk önce 1801’de Gürcistan’ı ele geçiren Ruslar, bu-

radan doğuya ve güneye doğru Azerbaycan’ın esas hanlıklarına karşı askeri 

kuvvetler sevk etmişlerdir. Ruslar Trans Kafkasya’daki hanlıkların fethi için 

oluşturdukları çok sayıdaki askeri birliğin başına başkomutan sıfatıyla Prens 

Sisianov’u getirmişlerdir. Sisianov, işe 1803 yılında Gence Hanlığı’nı işgalle 

başlamış ve 2 Ocak 1804 tarihinde bu hanlığın merkezi olan Gence şehrini ele 

geçirmiştir.  Ardından  Prens  Sisianov  Gence  Hanlığı’nın  adını  değiştirerek, 

buraya Rus Çariçesi Elizabeth’in onuruna “Elizabethol” adını vermiştir.

47

  

                                                      

ihlâskârlarına i’timâd-ı kavî hâsıl olmadığından iktizâ eden cevâbı irâde-i Devlet-i Aliyye’ye 

menût  ve  muhtâc  olduğundan  keyfıyyet-i  mezbûre  bir  kıt’a  arzuhâl-i  ubeydânemiz  ile  hâk-i 

pây-ı hazret-i veliyyü’l-ni’amîye arz u takdîm olunmağla...” Osmanlı Devleti ile Azerbaycan 

Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, (Karabağ-Şuşa, Nahçi-

van, Bakü, Gence, Sirvan, Seki, Revan, Kuba, Hoy), I, (1578-1914), Ankara – 1992, (BOA, 

Hatt-ı Hümâyûn, nr. 1700-A), s. 160. 

45

 Gökçe, a.g.e., s. 186. 

46

 “...İbrahim Halil Han yirmi beş seneden mütecaviz Devlet-i Aliyye’ye arîza takdimi ile 

izhâr-ı bendegî ve rıkkıyyet eylediğinden başka taraf-ı Devlet-i Aliyye’den dahi bi’d-defe’ât 

evâmir-i aliyye irsâliyle mazhar-ı iltifat buyurulmuş olduğuna bina’en hân-ı mûmâ-ileyh leyl ü 

nehâr devâm-ı devlet-i şâhâne ve kıyâm-ı fer u haşmet-i pâdişâhâne ed’ıyesiyle evkât-güzâr ve 

sıdk u ihtisası ez-dil ü cân iltizâma ibtidar etmeğle...” Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk 

Hanlıkları  Arasındaki  Münâsebetlere  Dâir  Arşiv  Belgeleri,  (Karabağ-Şuşa,  Nahçivan, 

Bakü,  Gence,  Sirvan,  Seki,  Revan,  Kuba,  Hoy),  I,  (1578-1914),  Ankara  –  1992,  (BOA, 

Hatt-ı Hümâyûn, nr. 6748-A), s. 143. 

47

 Ruslar Gence’ye öyle baskı yaptılar ki, Azerbaycan tarihçilerinden Mahmut İsmail’in 

ifadesiyle belirtmek gerekirse: “Kimi şehri Gence adıyla çağırsaydı, bir manat cerime edilirdi.” 

Derken, şehrin asırlar boyu Türkçe ifade olunan isminin söylenmesi dahi cezayı ödemek için 

yeterli sebep sayılmaktaydı. 

---

60 

İSMAİL ÖZÇELİK 

 

 

Rusların Kafkaslardaki bu ilerleyişi Osmanlı Devleti ile İran Şahlığı’nı 

endişeye sevk  etmiştir. Diğer taraftan Rusların Kafkasların güneyine doğru 

inmeleri,  İngiltere  ve  Fransa’nın da  hoşuna  gitmemiştir.  İngiltere  ve  Fransa 

Rusların Güney Kafkasya’dan atılması için Osmanlı Devleti ve İran’ı Ruslara 

karşı tahrik etmeye başladılar. Bu tahriklere karşı İran Şahlığı geri adım atma-

mıştır.  Tam  aksine  Şah,  Rusya’yı  Kafkasların  kuzeyine  atmak  maksadıyla 

1804’te Ruslara savaş ilan etmiştir. Rus-İran savaşında şahlığın Karabağ top-

raklarını istila edeceğinden endişelen Karabağ Hanı İbrahim Halil Han, bu sı-

rada Prens Sisianov’a müracaat ederek, kendisinden yardım istemiştir. Bunun 

karşılığında da Rusya’ya sadık kalacağını bildirmiştir. Rus Generali Sisianov 

ise Rusya’nın hâkimiyetini kabul etmesi durumunda onu Han gibi tanıyaca-

ğını vaat etmiştir.  

İbrahim Halil Han, kendisini ikna etmeye dönük vaatlara ve baskılara rağ-

men mütereddit kalmıştır. Eğer Rusya’dan yardım istemezse İran Şahlığı ta-

rafından Karabağ Hanlık topraklarının ele geçirilmesi gerçekleşecekti. İbra-

him Halil Han, bu zor durumda Rusları daha ehven-i şer görmüş ve böylece 

sonunda Ruslara yakın bir siyaset izlemeye başlamıştır.  

Bu sırada, İran Şahı Karabağ’a kuvvet gönderdiyse de İbrahim Halil Han, 

bu askeri kuvveti mağlup etmiştir. Han İran ordusunu yenmesiyle şahın bütün 

dikkatini üzerine çekeceği ihtimal ve endişesinden hareketle çeşitli arayışlara 

girişti. Bu esnada siyasî bir yalnızlık içinde kaldığını gören İbrahim Halil Han, 

başka çıkış yolu bulamadığından Rus Generali Sisianov ile görüşmelere yeni-

den başlamıştır. 14 Mayıs 1805 tarihinde İbrahim Halil Han ile Sisianov ara-

sında Karabağ Hanlığı’nın Rusya’nın hâkimiyetini kabul etmesi yolunda bir 

anlaşma imzalanmıştır.

48

 

Küre  Çayı  sahilinde  yapılan  bu  anlaşmada  Karabağ  Hanı’nın  yanı  sıra 

Şeki Hanı Selim Han da hazır bulunmuştur. Şeki Hanlığı dış tehlikelerden -

şimdilik kaydıyla- uzak kalmış, ancak içişleri bir hayli karışmıştır. Karabağ 

Hanı İbrahim Halil Han’ın ardından bir hafta sonra, Şeki Hanlığı da Rusya’nın 

himayesini kabul etmiştir. Karabağ ve Şeki hanlıkları yapılan anlaşmaya göre; 

                                                      

48

 Özçelik, Karabağ Tarihi ve Karabağ’da Ermeni Olayları, s. 71.  

---