Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

 

OSMANLI-İRAN VE RUS İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA PENAH ALİ 

HAN VE İBRAHİM HALİL HAN DÖNEMİNDE KARABAĞ HANLIĞI 

63 

 

Bakü’de Şubat ayındaki bu hadiselerde Ermeniler büyük güçlerle Azeri 

Türklerine karşı hücuma geçtiler. Ancak Azeri Türkleri tarafından mukave-

metle karşılaşınca evlere, bahçelere gizlenerek sokaklardan geçen sivil insan-

ların üzerine ateş açtılar. Özellikle Ermeni saldırganlar Krasilnikov, Mayilov, 

Korsakov’un evlerinden ve Madrid Oteli’nden sokaklara silahlarla saldırdılar. 

Zamanın güçlü devletleri bu katliamı önlemek için hiçbir şey yapmadılar. Ça-

tışma ve buna bağlı yangınlar 10 Şubat’a kadar devam etti. 6-10 Şubat olayları 

neticesinde 1000 civarında Azeri ve Ermeni ölmüştür. Bu hadiselerde mağlup 

olan Ermeni Taşnak silahlı güçleri hırslarını Bakü yöneticisi Nakaşidze’ye yö-

nelttiler ve kendisi 11 Mayıs’ta Ermeni Taşnakların saldırıları sonucunda öl-

dürüldü.

55

 

Bakü olaylarından sonra, bütün Güney Kafkasya’da Ermeni ve Azeriler 

arasındaki  ilişkiler  gerginleşti.  Mayıs’ın  başında  Ermeniler  Nahçıvan  kaza-

sında birçok Azeri Türkü’nü öldürmüş ve pek çoğunu da yaralamışlardır. 26 

Kasım’a kadar taraflar arasında zaman zaman ateşkes ilan edilmiş, ancak 26 

Kasım gecesi Rus Kazakları Ermeni güçlerle birleşerek saldırıya başlamışlar-

dır. Müslümanların pazar yerini yakıp dağıtmışlar ve şehirde yaşayan Müslü-

manlar şehrin yöneticisi General Paskeçiç’e Kazakları şikâyet etseler de o hiç-

bir önlem almamış ve şehri gizlice terk etmiştir. 

Cevanşir kazasında da çok kanlı olaylar yaşanmıştır. 3 Ekim 1905’te Er-

meniler, Sırhavend Köyü’ne baskın yapmışlar ve insanlar ormanda saklanmak 

için kaçmış, fakat yolda Hamazasp’ın liderlik ettiği 400 kişilik Ermeni süva-

rileri tarafından bunlar da öldürülmüşlerdir.

56

 

1905 yılının karışık noktalarından biri de Şuşa olmuştur. Burada 16-20 

Ağustos tarihlerinde kanlı çatışmalar yaşanmıştır. Rus Kazakları ve Rus pi-

yade birliği, Ermeni gönüllüleriyle birlikte Azeri Türklerin evlerine baskınlar 

yapmışlardır. Ancak Azerilerin savunması karşısında Rus Kazakları karargâh-

larına, Ermenilerin bir kısmını evlerine bir kısmını da yerleşim birimlerinin 

dışına çıkarmayı başarmışlardır. Rus Generali Galaşaçanov, Azeri Türklerine 

gelerek barış için aracı olmuştur.

57

  

                                                      

55

 Özçelik, Karabağ Tarihi ve Karabağ’da Ermeni Olayları, s. 75-76. 

56

 Özçelik, Karabağ Tarihi ve Karabağ’da Ermeni Olayları, s. 77. 

57

 Özçelik, Karabağ Tarihi ve Karabağ’da Ermeni Olayları, s. 76. 

---

64 

İSMAİL ÖZÇELİK 

 

 

Rusların  bu  yayılmacılığı  ve  gelişmeler  sonucunda  Türkistan  ve  Kaf-

kasya’yı ele geçirmesi, İngiltere’de endişe uyandırmıştır. Bu durum Rusların 

Hindistan ve İran üzerinde emelleri olduğunu açığa çıkarmıştır. Ancak gelişen 

Alman yayılmacılığı, Rusya ile İngiltere’yi birbirine yaklaştırmıştır. 1907 yı-

lında imzalanan İngiliz-Rus anlaşmasına göre, İran coğrafyası nüfuz bölgele-

rine ayrılmıştır. Buna göre İran’ın kuzey kısmı Rus nüfuz sahası, yani Azer-

baycan, Ermenistan, Gürcistan, orta kısmı tarafsız, güney kısmı da İngiliz böl-

gesi olarak paylaşılmıştır.

58

 İngiliz-Rus anlaşması Azerbaycan ve İran’ın ku-

zey bölgesinde Rus yayılmacılığını hızlandırmıştır. 

Sonuç 

XVIII. ve XIX. yüzyılda Kafkasya, bölgede etkin olmak isteyen güçlerin 

mücadele alanı olmuştur. Bu bölge özellikle Osmanlı Devleti, İran ve Rusya 

bakımından stratejik önemini korumuştur. Bu sırada bölgede çeşitli bağımsız, 

yarı bağımsız ve bağımlı feodal hanlıkların varlığı ortaya çıkmıştır. Her hanlık 

kendi şehri ve çevresinde etkili olduğu siyasi bir yapı oluşturup, birbirleriyle 

zaman zaman mücadele ederek ve çeşitli ittifaklara girişerek varlıklarını sür-

dürmüşledir. Karabağ toprakları daha Selçuklu döneminden başlayarak kadim 

bir Türk yerleşme sahası olmuştur. Karabağ Hanlığı kurulmadan evvel, çev-

resiyle birlikte XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin etkisi altına girmeye baş-

lamış  ve  III.  Ahmet  zamanında  çevre  kale  ve  şehirlerle  Karabağ,  Osmanlı 

Devleti’ne bağlanmıştır. 

İdari bakımdan Azerbaycan’daki diğer hanlıklar gibi, Çıldır ve Erzurum 

Beylerbeyliği’ne bağlı olarak Osmanlı Devleti’yle bağlantısını sürdüren Ka-

rabağ, Osmanlı Devleti’nin bölgede etkinliğinin zayıflaması üzerine, İran ve 

Rusya arasında mücadele alanı olmaya başlamıştır. Bundan sonra bütün Kaf-

kasya gibi Karabağ’da iki devletin Kafkasya ve Azerbaycan üzerinde şekille-

nen politikalardan etkilenmiştir. 1757 yılında bağımsızlığını İran’dan kazanan 

Penah Ali Han, Karabağ Hanlığı’nı kurmuş ve uzun bir süre Hanlık, bağımsız 

olarak varlığını sürdürmüştür.  

Karabağ Hanı olan gerek Penah Ali Han gerekse İbrahim Halil Han, Os-

manlı Devleti’ne yakın politikalar izlemiş ve Osmanlı Devleti ile sürekli ilişki 

                                                      

58

 Geniş bilgi için bkz. Dursun Yıldırım,  Karabağ Dosyası, Türk Kültürünü Araştırma 

Enstitüsü, Yay., Ankara, 1990. 

---

 

OSMANLI-İRAN VE RUS İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA PENAH ALİ 

HAN VE İBRAHİM HALİL HAN DÖNEMİNDE KARABAĞ HANLIĞI 

65 

 

içinde olmak bir tarafa, devletin memurları gibi işbirliği içinde olmuşlardır. 

Ancak Osmanlı Devleti’nin gerileme ve zafiyet dönemlerine rastlayan yıllarda 

Karabağ Hanlığı ve diğer hanlıklara Osmanlı Devleti tarafından istenilen öl-

çüde gerekli destek verilememiştir.  

Bu gelişmeler 1805 yılında Karabağ Hanı İbrahim Halil Han, Ruslara tabi 

olmayı kabul etmek zorunda kalmasından sonra Rus yönetiminin bölgedeki 

etkinliğinin artmasıyla başlamış, süreç devam ederek, 1813 tarihinde imzala-

nan Gülistan Antlaşması

59

 ve ardından imzalanan 1828 Türkmençay Antlaş-

ması ile Azerbaycan toprakları, İran ve Rusya arasında paylaşılmıştır. Kara-

bağ’ın kaderi de buna göre şekillenmiştir. Kuzey Azerbaycan, Rusya’nın etki 

alanı içine girmiş, Güney Azerbaycan da İran’a bırakılmıştır. Bunun soncunda 

Karabağ Hanlığı ve diğer hanlıklar ortadan kaldırılarak bir kısmının Ruslara, 

bir kısmının da İran’a bağlanması neticesinde Azerbaycan coğrafyasında uzun 

yıllar ve hatta günümüze kadar sürecek Rus ve İran etkinliğinin oluşmasına 

zemin hazırlanmıştır. 

Bu  şekilde  hanlıkların  ortadan  kalkması  ve  Azerbaycan  topraklarının 

Rusya ile İran arasında bölüşülmesinden sonra, 1828 Türkmençay Anlaşması 

sonucu Kafkasya’da, gerek İran ve gerekse Rusya arazisinde yaşayan halklar 

için istedikleri yere göç etme hakkı tanınmıştır. Rusya, İran tarafında yaşayan 

Ermenileri göçe teşvik etmek amacıyla bunlardan 30 yıl süreyle vergi almama 

kararı almış ve kendilerini vergiden muaf tutmuştur. Rus idaresi, İran’dan göç 

eden Ermenilerin -ki bunlar 70.000 civarındaydı- büyük bir kısmını başta Ka-

rabağ olmak üzere Erivan ve Nahçıvan’a yerleştirmiştir. Böylece anılan yer-

lerde Ermeni nüfusu yoğunluk kazanmıştır. Bu sırada Karabağ nüfusunun bir 

                                                      

59

 Gülistan Antlaşması, 12 Ekim 1813 tarihinde Rusya ile Kaçarlar (İran) arasında imza-

lanan antlaşmadır. Bu antlaşma sonucunda Güney Kafkasya’da bulunan bereketli Karabağ top-

rakları Rusya yönetimine geçmiştir. İran adına antlaşmayı Abbas Mirza Kaçar’ın vekili olarak 

Mirza Abdulhasan Han Şirazi imzalamıştır. Bu antlaşmayla tarihte ilk kez Kuzey Azerbaycan 

Rusya’ya bağlanmıştır. Güney Azerbaycan ise İran’da kalmıştır. Mevcut bölünme Türkmençay 

Antlaşması’yla  pekişmiş  ve  günümüze  kadar  devam  etmiştir.  Böylece  Talış,  Şirvan,  Kuba, 

Bakü, Gence, Karabağ ve Şeki hanlıkları Rusya’ya katılmıştır. İran, Doğu Gürcistan’a, Kazak 

ve Şemseddil sultanlıklarına, ayrıca Dağıstan’a ait iddialarından vazgeçtiğini bildirmiştir. Re-

van ve Nahçıvan hanlıkları ise İran hâkimiyetinde kalmıştır. Bu gelişmeler sonucunda Hazar 

Denizi’nde donanma bulundurma hakkı Rusya’ya ait olmuştur. Rus tacirler dâhili gümrük ver-

gisinden muaf olarak ticaret yapabilmişlerdir. 

---