Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
S ƏLCUQLAR DÖVRÜNDƏN BƏHS EDƏN TARİXİ ROMANLARDA TARİX V Ə MÜASİRLİK PROBLEMİ 73
obrazını real cizgilərlə bəzəməklə sənətkarı Azərbaycan oxucusuna fərdi, insani keyfiyyətləri ilə sevdirməyə çalışır. Nizaminin gənclik illəri, sevgisi, iztirabi real boyalarla əks olunduqca oxucu obrazın sehrinə düşür. Bu səhnələrdə yazıçının təxəyyül imkanlarının genişliyi də diqqətdən yayınmır. Üçüncü bölmədə Makedoniyalı İsgəndərin xəzinəsinin izinə düşülərək müəyyən yol gedilir ki, bu yolda da yazıçı Nizami ideyalarının işığında fikir və mülahizələrini bəzən müəllif fikri adı altında oxucunun diqqətinə çatdıra bilir. Eyni zamanda bu məqamlarda intibah dövrünün təsəvvüf düşüncəsində özünəməxsus yeri olan Əxilik, Əlmut şeyxləri(İsmaililər) haqqında müəyyən informasiyalar verir. Qeyd edək ki, bu informasiyaların bir qismi yazıçı fantaziyasına dayansa da müəyyən hissələri dövrə aid tarixi və ədəbi mətnlər də təsdiqləməkdədir. Sonda isə Nizaminin “İsgəndərnamə” poemasının işığında axtarılan xəzinə-”qızıl şir dəfinəsi” ilə bağlı məqamlar, Nizaminin qocalığı, ömrünün sonları, oğlu Məhəmmədlə bağlı epizodlar, dahi şairin qayğıları geniş .əkildə əksini tapır. Səlcuqlar dövründən bəhs edən maraqlı tarixi nəsr nümunələrindən biri də janrın görkəmli nümayəndələrinin yaradıcısı Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanıdır. Romanda Azərbaycan intibahının görkəmli nümayəndəsi, dahi şair Nizami Gəncəvinin həyatı, dövrü mövzu alınmış, eyni zamanda Nizaminin yaşadığı dövrlərdə hakimiyyətdə olan Səlcuqlar və Atabəylər dövlətinin bölgədəki rolu, idarəçilik sistemi tarixi qaynaqlara dayanaraq qələmə
alınmışdır. Roman haqqında olan fikirlərini ümumiləşdirərək ədəbiyyatşünas Yaşar Rzayev yazır: “ Əsərdə zəngin macəraçılıq sujetinin, kəskin saray intiriqalarının fonunda konkret tarixi dövr, tarixi şəxsiyyətlər durur. Bu tarix Azərbaycanın dövlətçilik tarixidir” (Rzayev, 2010: 351). Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanında bəzi səhnələrdə Naxçıvanla bağlı məlumatlar verildiyi kimi bir qisim hadisələr Naxçıvanda cərəyan edir. Romanda Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Gəncə üsyançılarını cəzalandırması xəbəri eşidildikdə Seyid Əlaəddinin dəstəsi Naxçıvan qalasını almalı, Fəxrəddinin əskərləri cənubdan gələn dəstənin önündə durmalı idi. Bu səhnələrdə Naxçıvan qalasının müdafiəsi işindən qısa da olsa məlumat verilir (Ordubadi, 1966: 23-35). 74 ALİ HAŞİMOV
və hekayələr də qələmə alınmışdır. Belə ki, tarixi mövzulu povestlərin uğurlu nümunələrindən sayılan Əzizə Cəfərzadənin “Cəlaliyyə” əsəri də maraq doğurur. Əsərdə Səlcuqlar, Atabəylər dövründən bəhs olunmaqla tarixi dövr qaynaqlara uyğun şəkildə canlandırılır. Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın qızı, Naxçıvan hökmdarı Cəlaliyyənin həyatı, Naxçıvanın müdafiəsi uğrundakı fəaliyyəti mövzu olaraq seçilmişdir. Atabəylər dövlətinin idarəçilik sistemi, Naxçıvanın dövlətin paytaxtı kimi mövqeyi, inkişafı məsələlərindən bəhs olunmaqla yanaşı Səlcuqların bölgədəki yeri və rolu da diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Əsərdə Cəlaliyyə xatun dövlərin son hökmdarı Özbəyə atası Məhəmməd Cahan Pəhləvanın vəsiyyətini xatırladaraq onu doğru yola sövq edir. Cahan Pəhləvan 1175-ci ildə, ölümündən az əvvəl Naxçıvanı qızı, on yaşlarında Cəlaliyyəyə bağışlayır, idarəçilik səlahiyyətləri verir, özünün sadiq əskərlərindən olan Aydoğmuşu ona kömçi verir. Cəlaliyyə Naxçıvanı əmisi Qızıl Aslanın (1187-1194), ögey qardaşı Əbu Bəkin (1194-1210) və Özbəyin (1210-1225) hakimiyyəti illərində cəsarət və qüdrətlə idarə edir. Cəlaliyyənin atasının vəsiyyətində deyilirdi: “ Əminiz Qızıl Aslana tabe olun. Onun ağıllı və müdrik tövsiyyələrinə qulaq asın” (Cəfərzadə, 1983: 463). Cəlaliyyə Naxçıvanın igid oğlu “Cəlallı Cəmşidlə” ailə qurur, Hilat hakimi Hacib Əlinin hucumları nəticəsində Cəmşid həlak olsa da, oğlu olan gün dünyadan köçür. O mətin dayanır, oğlunu nəsillərinin adına laiq şəkildə yetişdirir, nənəsi Möminə Xatunun, anası Zahidə xatunun ənənələrini davam etdirir, onlardan aldığı əxlaq, babasından aldığı cəsarət və igidliklə Naxçıvanı idarə edir, şəhəri abadlaşdırır, mədəniyyətin, ədəbiyyatın inkişafına diqqət göstərir. Xəyalında əmisi Qızıl Aslanla dahi Nizaminin görüşünə getdiyi məqamı canlandırır. Özbəyin təhriki ilə Xarəzmşah Cəlaləddinlə ailə həyatı qurmasının səbəbi isə budur: “sahibsiz taxtını yel alar” Müslimə övrət sahibsiz ölə də bilməz, namazını da qılmazlar....”(Cəfərzadə, 1983: 112) deyir. Tarixi faktlarla müəyyən qədər səsləşməsə də yazıçı təxəyyül gücünə ədəbi cəhdlər edir. Cəlaliyyə yeganə olğundan keçir amma naxçıvandan keçmir, dahi Nizaminin fikirlərini əlində bayraq edərək deyir ki, “Aslanın erkəyi, dişisi olmaz”. Güclü düşmən qüvvələri qarşısında duruş gətirə bilməyən cəlaliyyə Naxçıvanın alınmazlıq rəmzi olan Əlincə qalaya sığınır. Tarixi mənbələrdə Naxçıvan və digər Azərbaycan torpaqlarında qırğınlar törədən Xarəzmşah
Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|