Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

92 

NEDİM İPEK 

 

 

idi.

31

 Başkanlığa Emir Beğ Ekberzade getirildi. Bu siyasi yapılanmanın amacı 

Türk halkının hukukunu korumaktı. Bunun için bir ordunun kurulmasına te-

şebbüs edildi. İhtiyaç duyulan silah, cephane ve zabit Türk ordusundan karşı-

lanmaya çalışıldı.

32

 Hükümetin ilk icraatı Ermenilere karşı mücadele etmek ve 

Ermeni hududuna yakın köylerdeki Türklerin endişeye kapılarak göç etmele-

rini önlemekti.

33

 Ancak Ermeni saldırıları karşısında Aras-Türk Hükümeti da-

ğılma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Halk nazarında nüfuzunu kaybetti. Han-

ların nüfuzu arttı. Bu ortamda Aras Hükümeti’nin varlığı sembolik kaldı. Bu 

hükümetin 1919 yılı itibarıyla durumu ile ilgili iki ayrı görüş mevcuttur. Bi-

rinci görüşe göre İbrahim Bey’in Kars’a gitmesi ile Aras-Türk Hükümeti da-

ğıldı ve fiilen sona erdi. Yerine Nahçıvan mahalli idaresi, Milli Şura Hükü-

metleri kuruldu. Bilahire bölgede hanlar, İngiliz askeri idaresi, Ermeni idaresi 

hakim unsur oldu. Bir diğer görüşe göre de Ocak 1919’da kurulan Muvakkat 

Milli Cenubi-Garbi Kafkas Hükümeti ile birleşti.

34

  

9.  Ordu  Kumandanı  Mirliva  Yakup  Şevki  Paşa  bölgeyi  terk  ederken 

Kars’ı işgal edecek olan İngilizlerle temasa geçmek istemez. Kars’ı kurulacak 

“milli bir teşkilata” devretmek arzusundadır. Yakup Şevki Paşa’nın ve Kars 

Mutasarrıfı Hilmi Bey’in (Uran) yardımı ile 5 Kasım 1918’de Kars ve mülha-

katında Kars İslam Şurası kurulur ve idare Babıali’den resmen devralınır. Şura 

kuruluş  gerekçesini  Wilson  prensiplerine  dayandırır.  Kars  İslam  Şurası  Pi-

roğlu Fahreddin Bey tarafından kurulmuştur.

35

 Şuranın kuruluş gerekçesi el-

viye-i  selaseden  Türk  kuvvetlerinin  çekilmesiyle  boşalan  açığı  kapatmak, 

Gürcü ve Ermenilere karşı mevcudiyetlerini korumak ve gereken önlemleri 

almaktı. 

1917 İhtilali’nin oluşturduğu boşluktan istifade eden Türk ve Müslüman 

aydınlar gizli olarak İslam komiteleri oluşturmaya çalışmışlardı. Bu komite-

lerin oluşumunda Bakü İslam Cemiyet-i Hayriyesi’nin ayrı bir yeri vardı.

36

  

                                                      

31

 Dayı, s. 8.  

32

 Gökdemir, s. 45. 

33

 Gökdemir, s. 45. 

34

 Atnur, s. 127.  

35

 Gökdemir, s. 63.  

36

 Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi 1905 yılında Bakü’de kurulmuştur. Birinci Dünya Sa-

vaşı  esnasında  işgal  edilen  Müslüman  ahalinin  yaşadığı  şehir  ve  kasabalarda  şubeler  açmış, 

ahaliye maddi yardımlarda bulunmuş, özellikle Bolşevik ihtilalini müteakip Ermeni saldırıları 

karşısında çaresiz kalan Müslüman halkı teşkilatlandırmaya çalışmıştır. Özellikle  yerel  milli 

---

 

ULUS DEVLET ANLAYIŞI VE ARAS TÜRK HÜKÜMETİ 

93 

 

Kurulan komitelerin hedefi halkı uyandırmak ve silahlandırmaktı. Bolşe-

vik ihtilali sonrası Ruslar belki de yerli halkın desteğini alabilmek adına ida-

recileri  seçimle  belirleme  yoluna  gittiler.  Müslüman  nüfusun  hakim  olduğu 

yerlerdeki  memur  seçimlerini  komitenin  adayları  kazanarak  resmi  dairelere 

yerleştiler. Komite ayrıca geri çekilen Çarlık ordusu mensuplarından satın al-

dığı silahlarla silahlı birlikler kurabilmiştir. Oltu örneğinde tespit edilebileceği 

üzere bazı yerlerde asayişi sağlamak adına Müslüman ve Ermeni komiteleri 

müşterek bir yönetim oluşturabilmişlerdir. Ancak bu işbirliği örneğin Oltu’da 

pek  işe  yaramayacaktır.  Ermeniler  fırsatı  ele  geçirince  Müslüman  ahaliye 

baskı  yapmaya  başlamışlardı.  Bunun üzerine  Oltu’daki  Ermeniler sınır dışı 

edileceklerdir.

37

  

Batum ile Ağrı arasındaki idari birimlerdeki mülki idareciler Kars’ta dü-

zenlenen bir kongreye davet edildi. Kars İslam Şurası ilk kurultayını 15 Kasım 

1918’de topladı. Kongrede geçici bir heyet oluşturuldu. İki hafta sonra ikinci 

kongre gerçekleştirildi. 30 Kasım 1918’de Kars İslam Şurası’nın davetine El-

viye-i  selase,  Orduabad,  Nahçıvan,  Kamerli,  Sürmeli  (Iğdır),  Serdarabad, 

Doğu Şüregel, Ahıska ve Ahılkelek’ten 60 kişi “milletvekili” sıfatıyla icabet 

etti. Toplantıda Milli İslam Şurası isimli 12 üyeden oluşan bir hükümet kurul-

ması kararlaştırıldı. Ayrıca milli şura ordusunun oluşturulması, Türk bayrağı-

nın kullanılması, adli ve idari işlerin Türk kanunlarına göre yürütülmesi ka-

rarlaştırıldı.  17-18  Ocak  1919’da  Kars  şehrinde  gerçekleştirilen  kongrede 

Müslümanların oluşturduğu milli şuralar Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Mu-

vakkate-i  Milliyesi  adıyla  tek  bir  idare  altında  toplandı.

38

  Meclis  25  Mart 

1919’da geçici hükümet anlayışından daimi hükümet anlayışına geçer. Aynı 

gün  cumhuriyet  ilan  edilir.  Devletin  adı  Cenub-ı  Garbi  Kafkas  Hükümet-i 

Cumhuriyesi,  hükümet  reisin  unvanı  da  cumhurreisi  olur.  Bununla  beraber 

Anadolu ile bağ koparılmaz. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda Türkiya ve Tür-

kıya Devleti terimleri ile bağlılık vurgulanmıştır.

39

  

                                                      

komitelerin ve  milli alay isimli silahlı birliklerin oluşturulmasına  ön ayak olmuşlardır. Bkz. 

Betül  Aslan,  Birinci  Dünya  Savaşı  Esnasında  Azerbaycan  Türklerinin  Kardaş  Kömeği 

(Yardımı) ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Ankara, 2000.  

37

 Sabit Akın Zaimoğlu, Oltu Şura Hükümeti, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 

2007, s. 32.  

38

 Serpil Sürmeli, Türk- Gürcü İlişkileri (1918- 1921), Ankara, 2001, s. 415-416.  

39

 Bülent Tanör, “Mondros Mütarekesi Döneminde Türklerin Kurduğu Geçici Hükümet-

ler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 46/1, Ankara, 1991, s. 429. 

---