148
ÖZGÜR YILMAZ
Ermeniler lehine bozulması anlamına gelmekteydi. Bu göçler sonucunda Ka-
rabağ ve Nahçıvan’daki Ermeni ve Türk nüfus dengelerinde önemli değişik-
likler oldu.
19
Bu şekilde bölgede Rus kontrolünde bir Ermeni Vilayeti oluşturulmasına
yönelik planın ilk adımı Türkmençay Antlaşması ile İran tarafındaki Ermeni-
lerin Rus tarafına çekilmesi ile tamamlanmış oldu. Planın ikinci ayağı ise Os-
manlı-Rus Savaşı’nı bitiren Edirne Antlaşması sonrasında uygulamaya ko-
nuldu. İran ile yapılan antlaşma ile tecrübe kazanmış olan Rus siyaseti savaşta
kendi tarafında yer almış olan Osmanlı tebaası Ermenileri de kazanmak için
Edirne Antlaşması’na bu yönde bir madde eklemeyi ihmal etmedi. Antlaşma-
nın XIII. maddesine göre; “iki devlet, savaş sırasında a’mâl-i harbiyede bu-
lunmuş veya tavır ve hareketleriyle diğer tarafı iltizam etmiş olan tebaalarını
tamamen affediyorlar ve bunlardan, istedikleri yerlere göçmek isteyenlere de
18 ay müddet veriyorlardı. Bunun gibi, Ruslar tarafından işgal edilen ve Os-
manlılara geri verilen yerler halkından olup da, iki devletten birinin memleke-
tine göçmek isteyenlere de 18 ay müsaade verilmesi kararlaştırılıyordu”.
20
Birkaç yıl önceki İran Ermenileri üzerindeki Rus politikası tecrübe edilmesine
karşın önceleri Osmanlı devlet adamları reayanın Rus tarafına göç etmesi ko-
nusundaki bu maddenin neler doğurabileceğini anlamamış gözükmektedir-
ler.
21
Hâlbuki bu madde de Rus siyasetinin Osmanlı Ermenilerinin Rus tara-
fına göçürülmesi için oluşturduğu hukuki bir dayanaktan başka bir şey değildi.
Rusların Kafkasya’daki ilerlemeleri, İran Ermenilerini kendi taraflarına çek-
meleri ve işgal döneminde Osmanlı Ermenileri ile kurmuş oldukları ittifak her
açıdan Ermeni-Rus yakınlaşmasını perçinledi. Zira aralarındaki etnik ve mez-
hepsel farklılığa rağmen Ermenilerin himayelerine girecekleri başka bir Hris-
tiyan devlet yoktu. Elbette bu Ermeni-Rus yakınlaşmasını teşvik etmede
Rusya’nın kontrolüne geçen Eçmiyazin Kilisesi’nin de desteğini de göz ardı
etmemek gerekmektedir.
22
Ruslar savaş dönemi ve sonrasında, daha evvel İran Ermenilerine uygu-
ladığı stratejinin bir benzerini Osmanlı tebaası gayrimüslimlere uygulamaya
19
Aygün Attar, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Atatürk
Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2005, s. 39.
20
Turan, a.g.m., s. 142.
21
Beydilli, a.g.m., s. 387.
22
Kılıç, a.g.m., s. 537; Davut Kılıç, “Rusya’nın Eçmiyazin Katoğikosluğuna Nüfuzu ve
İstanbul Ermeni Patrikhanesine Tesiri”,
Erdem, S 36, Ankara, 2000, s. 973-988.
1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAŞI SONRASI RUSYA’NIN
DOĞU ANADOLU’DAKİ FAALİYETLERİNE DAİR BAZI
TESPİTLER
149
başladılar. Balkanlarda Bulgarlar ve Rumlar Eflak-Boğdan ve Kırım’a yerleş-
tirildiler.
23
Doğuda ise hedef Ermenilerdi. Bu kez Doğu Anadolu’daki Erme-
nilerin göçü ve iskânı için General Pankratyev görevlendirildi. Pankratyev, bir
şekilde göçe meyilli olmayan Ermeni reayanın da göçürülmesi için her türlü
aracı kullanmaktaydı. Ruslar sürekli olarak Osmanlı tarafına ajanlar göndere-
rek bilgi topluyor, bu ajanlar Ermeni reayayı Rusya tarafına göçürme amaçla-
rını saklı tutarak özellikle din adamları ve muteber kimselerle irtibat kuruyor-
lardı.
24
Gerçekten de bu süreçte Ruslar en önemli desteği Ermeni Karabaşı ve
ruhbanlarından görmüşlerdi. Öyle ki göçe ikna edilen bu ileri gelen Ermeniler,
propaganda yolu ile Ermeni reayayı da zorla göç ettirmeye çalışmaktaydılar.
Bunun üzerine Osmanlı hükümeti göç etmek istemeyenlerin zorla göç ettiri-
lemeyeceğine dair girişimlerde bulunsa da Ermeni ileri gelenlerin desteğini
kazanan Rus siyaseti binlerce Ermeninin değişik yöntemlerle Rusya tarafına
göç etmesini sağladı.
Elbette Ermenilerin göçünü tek bir etken bağlı kalarak açıklamak yanlış
olur. Mesela İran tarafından yapılan göçlerin aynı zamanda iktisadi bir temeli
de vardı. Siyasi gelişmelerden dolayı İran ekonomisinin gerilemesi Ermenile-
rin Rus tarafına göçünün nedenlerinden biriydi.
25
Osmanlı Ermenilerinin gö-
çünün nedenlerinin başında ise Rusların siyaseti gelmekteydi. Bu siyasetin ilk
aşaması etkili bir propaganda ve iknaya dayanmaktaydı. Bu süreçte Rusların,
Osmanlı Ermenilerinden buldukları Karabaş gibi ileri gelenlerin önemli rolü
vardı. Ayrıca din adamları da Ermeni halkın üzerindeki etkilerinden dolayı
önemli bir rol üstlenmişlerdi. Bu propaganda siyasetinin ikinci ayağı ise Os-
manlı tarafında kalan reaya arasında, Rusya’ya göçürülen reayanın sosyo-eko-
nomik durumlarının düzeltildiği ve Rus tarafının cazibe merkezi olduğuna yö-
nelik söylemlerin yayılmasına dayanıyordu. Öyle ki Rusya, göçürülen Erme-
nilere tohumluk, saban ve hayvan dağıtmış ve yirmi yıllık vergi muafiyeti sağ-
lamıştı. Lakin Ruslar göçe karşı çıkanların göstereceği olası bir direnç duru-
munda sert ve zorlayıcı tedbirlere başvurmuşlardı.
23
Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen
Reaya, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1993, s. 23.
24
Victor Fontanier, Doğuya Seyahat, Bir Fransız Konsolosun Gözüyle 1830’ların
Trabzonu’ndan Siyaset ve Toplum, Çev.-Ed. Özgür Yılmaz, Heyamola Yay., İstanbul, 2015,
s. 254.
25
Charles Issawi, The Economic History of Iran 1800-1914, University of Chicago
Press, Chicago-London, 1971, s. 58.