Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

148 

ÖZGÜR YILMAZ 

 

 

Ermeniler lehine bozulması anlamına gelmekteydi. Bu göçler sonucunda Ka-

rabağ ve Nahçıvan’daki Ermeni ve Türk nüfus dengelerinde önemli değişik-

likler oldu.

19

  

Bu şekilde bölgede Rus kontrolünde bir Ermeni Vilayeti oluşturulmasına 

yönelik planın ilk adımı Türkmençay Antlaşması ile İran tarafındaki Ermeni-

lerin Rus tarafına çekilmesi ile tamamlanmış oldu. Planın ikinci ayağı ise Os-

manlı-Rus  Savaşı’nı  bitiren  Edirne  Antlaşması  sonrasında  uygulamaya  ko-

nuldu. İran ile yapılan antlaşma ile tecrübe kazanmış olan Rus siyaseti savaşta 

kendi tarafında yer almış olan Osmanlı tebaası Ermenileri de kazanmak için 

Edirne Antlaşması’na bu yönde bir madde eklemeyi ihmal etmedi. Antlaşma-

nın XIII. maddesine göre; “iki devlet, savaş sırasında a’mâl-i harbiyede bu-

lunmuş veya tavır ve hareketleriyle diğer tarafı iltizam etmiş olan tebaalarını 

tamamen affediyorlar ve bunlardan, istedikleri yerlere göçmek isteyenlere de 

18 ay müddet veriyorlardı. Bunun gibi, Ruslar tarafından işgal edilen ve Os-

manlılara geri verilen yerler halkından olup da, iki devletten birinin memleke-

tine  göçmek  isteyenlere  de  18  ay  müsaade  verilmesi  kararlaştırılıyordu”.

20

 

Birkaç yıl önceki İran Ermenileri üzerindeki Rus politikası tecrübe edilmesine 

karşın önceleri Osmanlı devlet adamları reayanın Rus tarafına göç etmesi ko-

nusundaki  bu  maddenin  neler  doğurabileceğini  anlamamış  gözükmektedir-

ler.

21

 Hâlbuki bu madde de Rus siyasetinin Osmanlı Ermenilerinin Rus tara-

fına göçürülmesi için oluşturduğu hukuki bir dayanaktan başka bir şey değildi. 

Rusların Kafkasya’daki ilerlemeleri, İran Ermenilerini kendi taraflarına çek-

meleri ve işgal döneminde Osmanlı Ermenileri ile kurmuş oldukları ittifak her 

açıdan Ermeni-Rus yakınlaşmasını perçinledi. Zira aralarındaki etnik ve mez-

hepsel farklılığa rağmen Ermenilerin himayelerine girecekleri başka bir Hris-

tiyan  devlet  yoktu.  Elbette  bu  Ermeni-Rus  yakınlaşmasını  teşvik  etmede 

Rusya’nın kontrolüne geçen Eçmiyazin Kilisesi’nin de desteğini de göz ardı 

etmemek gerekmektedir.

22

  

Ruslar savaş dönemi ve sonrasında, daha evvel İran Ermenilerine uygu-

ladığı stratejinin bir benzerini Osmanlı tebaası gayrimüslimlere uygulamaya 

                                                      

19

 Aygün Attar, Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Atatürk 

Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2005, s. 39. 

20

 Turan, a.g.m., s. 142. 

21

 Beydilli, a.g.m., s. 387. 

22

 Kılıç, a.g.m., s. 537; Davut Kılıç, “Rusya’nın Eçmiyazin Katoğikosluğuna Nüfuzu ve 

İstanbul Ermeni Patrikhanesine Tesiri”, Erdem, S 36, Ankara, 2000, s. 973-988. 

---

 

1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAŞI SONRASI RUSYA’NIN 

DOĞU ANADOLU’DAKİ FAALİYETLERİNE DAİR BAZI 

TESPİTLER 

149 

 

başladılar. Balkanlarda Bulgarlar ve Rumlar Eflak-Boğdan ve Kırım’a yerleş-

tirildiler.

23

 Doğuda ise hedef Ermenilerdi. Bu kez Doğu Anadolu’daki Erme-

nilerin göçü ve iskânı için General Pankratyev görevlendirildi. Pankratyev, bir 

şekilde göçe meyilli olmayan Ermeni reayanın da göçürülmesi için her türlü 

aracı kullanmaktaydı. Ruslar sürekli olarak Osmanlı tarafına ajanlar göndere-

rek bilgi topluyor, bu ajanlar Ermeni reayayı Rusya tarafına göçürme amaçla-

rını saklı tutarak özellikle din adamları ve muteber kimselerle irtibat kuruyor-

lardı.

24

 Gerçekten de bu süreçte Ruslar en önemli desteği Ermeni Karabaşı ve 

ruhbanlarından görmüşlerdi. Öyle ki göçe ikna edilen bu ileri gelen Ermeniler, 

propaganda yolu ile Ermeni reayayı da zorla göç ettirmeye çalışmaktaydılar. 

Bunun üzerine Osmanlı hükümeti göç etmek istemeyenlerin zorla göç ettiri-

lemeyeceğine dair girişimlerde bulunsa da Ermeni ileri gelenlerin desteğini 

kazanan Rus siyaseti binlerce Ermeninin değişik yöntemlerle Rusya tarafına 

göç etmesini sağladı.  

Elbette Ermenilerin göçünü tek bir etken bağlı kalarak açıklamak yanlış 

olur. Mesela İran tarafından yapılan göçlerin aynı zamanda iktisadi bir temeli 

de vardı. Siyasi gelişmelerden dolayı İran ekonomisinin gerilemesi Ermenile-

rin Rus tarafına göçünün nedenlerinden biriydi.

25

 Osmanlı Ermenilerinin gö-

çünün nedenlerinin başında ise Rusların siyaseti gelmekteydi. Bu siyasetin ilk 

aşaması etkili bir propaganda ve iknaya dayanmaktaydı. Bu süreçte Rusların, 

Osmanlı Ermenilerinden buldukları Karabaş gibi ileri gelenlerin önemli rolü 

vardı. Ayrıca din adamları da Ermeni halkın üzerindeki etkilerinden dolayı 

önemli bir rol üstlenmişlerdi. Bu propaganda siyasetinin ikinci ayağı ise Os-

manlı tarafında kalan reaya arasında, Rusya’ya göçürülen reayanın sosyo-eko-

nomik durumlarının düzeltildiği ve Rus tarafının cazibe merkezi olduğuna yö-

nelik söylemlerin yayılmasına dayanıyordu. Öyle ki Rusya, göçürülen Erme-

nilere tohumluk, saban ve hayvan dağıtmış ve yirmi yıllık vergi muafiyeti sağ-

lamıştı. Lakin Ruslar göçe karşı çıkanların göstereceği olası bir direnç duru-

munda sert ve zorlayıcı tedbirlere başvurmuşlardı.  

                                                      

23

 Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen 

Reaya, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1993, s. 23. 

24

  Victor  Fontanier,  Doğuya  Seyahat,  Bir  Fransız  Konsolosun  Gözüyle  1830’ların 

Trabzonu’ndan Siyaset ve Toplum, Çev.-Ed. Özgür Yılmaz, Heyamola Yay., İstanbul, 2015, 

s. 254. 

25

  Charles  Issawi,  The  Economic  History  of  Iran  1800-1914,  University  of  Chicago 

Press, Chicago-London, 1971, s. 58. 

---