Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

150 

ÖZGÜR YILMAZ 

 

 

Bu Rus politikalarının uzun vadede siyasi, iktisadi ve askeri gerekçeleri 

vardı. Siyaseten Rusya, Erivan ve Nahçıvan’ı kalkındırarak Büyük Ermenis-

tan fikrini gerçekleştirmek istiyor; askeri olarak Ermeniler üzerinden bölgede 

tutunarak  burayı  Osmanlılara  karşı  askeri  bir  kordon olarak  dizayn  edip  bir 

tampon bölge oluşturmayı ve ekonomik olarak da kendi kontrolünde olan böl-

geleri Ermeni nüfus ile şenelterek burada kalıcı olmayı planlıyordu.

26

 Ermeni 

reayanın göçünde aslında göç etmek niyetinde olmayıp da Osmanlı tarafında 

kalmak isteyen reayanın güvenlik endişesinin de etkisi vardı. Ermeni keşiş ve 

ruhbanlar göç etmek istemeyen reayanın mal ve mülklerinin yağma edileceği 

ve evlerinin ateşe verileceği tehdidini yayarak reayaya göçten başka bir seçe-

nek  bırakmamayı  amaçlıyorlardı.

27

  Savaş  sırasında  Ruslarla  işbirliği  yapan 

Ermeniler  Müslümanların  misillemesinden  ve  devletin  yargılamasından  da 

korktukları için de göç etmeyi tercih etmişlerdir.

28

 Bunun yanında Doğu Ana-

dolu’da Osmanlı-İran sınırında her zaman sorun teşkil eden Kürt aşiretlerin 

savaştan kaynaklanan otorite boşluğunda Ermeni reaya üzerindeki baskıları 

da bir diğer göç sebebidir.

29

  

Kaynaklarda  1828-1829  Osmanlı-Rus  Savaşı’ndan  sonra  Doğu  Ana-

dolu’dan  göç  ettirilen  reayanın  sayısı  konusunda  net  bir  rakam  söz  konusu 

değildir. Zikredilen yüksek rakamlar genellikle Ermeni tarihçi Hovannisian 

verdiği 100.000 rakamına dayandırılmaktadır.

30

 Ancak McCarthy bu rakamın 

yüksek olduğunu belirtmektedir.

31

 Öyle ki çağdaş kaynaklarda bu rakam daha 

düşüktür. Erzurum’daki Osmanlı-İran sınırına dair konferans görüşmelerinde 

İngiliz heyetinde yer alan Curzon, Doğu Anadolu’da Rus işgaline maruz kalan 

Kars, Bayezid, Van, Muş, Erzurum ve Bayburt’tan 69.000 Ermeni reayanın 

Rus  tarafına  geçtiğini  belirtmektedir.

32

  Trabzon’daki  Fransız  Konsolos-

luğu’na vekâlet eden Masson ise bu sayıyı Temmuz 1830 tarihli raporunda 

                                                      

26

 Tuğrul Özcan, Sosyal ve Ekonomik Etkileri Açısından 1828-1829 Osmanlı- Rus Sa-

vaşı, Gece Kitaplığı, Ankara, 2014, s. 170-174. 

27

 Beydilli, a.g.m., s. 389. 

28

 Kılıç, Eçmiyazin Kilisesinin Rolü, s. 538. 

29

 Özcan, a.g.e., s. 176-178. 

30

 Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence 1918, University of 

California Press, Los Angeles, 1976, s. 405. 

31

 Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1995, 

s. 31. 

32

 Robert Curzon, Armenia; A Year at Erzurum and on the Frontiers of Russia, Tur-

key  and  Persia,  John  Murray,  London,  1854,  s.  203-204;  Ayrıca  bkz.  Muammer  Demirel, 

---

 

1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAŞI SONRASI RUSYA’NIN 

DOĞU ANADOLU’DAKİ FAALİYETLERİNE DAİR BAZI 

TESPİTLER 

151 

 

70-80  bin  arasında  göstermektedir.

33

  Osmanlı  resmî  verilerine  göre  ise  yal-

nızca Erzurum’dan göçürülen reayanın sayısı 4.230 hane yani yaklaşık olarak 

21.150 kişiye tekabül etmekteydi.

34

 Rakamların da gösterdiği gibi Rusya tah-

min  ettiğinden  çok  sayıda Ermeni  reayayı  birkaç  sene  içinde  kendi  tarafına 

geçirmeye muvaffak olmuştu. Bundan dolayı göçün bölgede neden olduğu et-

kiyi tahmin etmek zor değildir. Asıl önemlisi bu göç hadisesinden kaynakla-

nan sorunların, yani Rusya tarafına gidenlerin yerlerinden memnun olmayarak 

geri dönmesi,

35

 Osmanlı tarafında kalanların şikâyetleri veya Rusya’nın Os-

manlı tarafında kalanları da kendi tarafına çekmeye çalışması biçiminde de-

vam etmesidir. Bu hususlar Doğu Anadolu’da Osmanlı ve Rus hükümetleri 

arasında sürüp gidecek tartışmaların da kaynağını oluşturmuştur.  

Rusların Ermenileri kendi taraflarına çekmek için yapmış olduğu önemli 

hamlelerden biri de Eçmiyazin Kilisesi’nin gücünden istifade etmeye çalışma-

sıydı. Rus idaresi Gregoryen Ermenilerin inançlarını 1836’da resmen tanımış 

ve bu konuda bir kanun çıkarmıştı. Kendi kontrolünde olan Eçmiyazin’i tüm 

Gregoryenler için bir cazibe merkezi haline getirmeye çalışan Rusya’nın he-

definde ise Osmanlı tebaası Ermeniler bulunuyordu. Bu hamle ile Rusya, Gre-

goryen Ermenilerin hamisi rolünü üstlenerek İngiltere ve Amerika’nın Erme-

niler üzerindeki dinsel etkisini engellemeyi amaçlamaktaydı.

36

 Bu konuda sa-

vaştan kısa bir zaman sonra Trabzon’a Fransız konsolos vekili olarak gönde-

rilen Fontanier’nin tespitleri oldukça açıktır:

37

  

“Ruslar Eçmiyazin’i kontrolleri altında bulundurdukları için Ermeni 

din adamları da yüzlerini Eçmiyazin’e çevirmekten çekinmiyorlar. Rusya 

tüm gücü ile Ermeni din adamlarını bu tarafa çekmeye çalışmakta ve ba-

şarılı olmak için entrikalar yaparak Ermenileri ayartmaktan geri durma-

maktadır. Bir Ermeni patriği seçiminde Osmanlı İmparatorluğu’nun ka-

nunlarına aykırı olsa da Rusya, Erzurum ve Trabzon’daki piskoposları 

                                                      

“1828-1829  Osmanlı-Rus  Savaşı’nda  Rusya’ya  Göçürülen  Ermenilerin  Geri  Dönüşü”,  XIV. 

Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C II/I, TTK, Ankara, 2006, s. 263-278. 

33

  AMAE,  CADN,  APD,  Constantinople  (Ambassade),  Série  D,  Trébizonde,  III,  Mas-

son’dan Guilleminot’ya, Trabzon, 1 Temmuz 1830. 

34

 Beydilli, a.g.m., s. 407. 

35

 Özcan, a.g.m., s. 199. 

36

 Kılıç, Eçmiyazin Kilisesinin Rolü, s. 538. 

37

 Fontanier, Doğuya Seyahat, s. 195.  

---