Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

146 

ÖZGÜR YILMAZ 

 

 

daha da kuvvetlendirmiştir.

9

 Konumuz açısından bakıldığında Rusların Kaf-

kas Cephesi’ndeki en önemli kazanımları, Edirne Antlaşması’nın IV. madde-

sinin de onayladığı gibi Ahıska ve Ahılkelek kalelerini ellerinde tutmaya de-

vam etmeleri ve Osmanlı Devleti ile Rusya arasında ileride herhangi bir so-

runa mahal vermeyecek yeni bir sınırın çizilmesine karar verilmesiydi.

10

 Zira 

Ruslar savaş tazminatı olarak bu bölgelerden başka Azgur, Hırtıs, Çeçerek ve 

Koblıyan’ı  da  alarak  Çıldır  Eyaleti’nin  önemli  bir  kısmını  kazanmışlardı.

11

 

Fakat asıl önemlisi Rusya’nın savaş esnasında ve sonrasında uygulamaya koy-

duğu planlı bir göç hareketinin ortaya çıkması olmuştur. Bilindiği gibi Rusya, 

Balkanlar ve Doğu Anadolu’da işgal ettiği bölgelerde yaşayan Osmanlı teba-

ası  reayanın  desteğini  almış  ve  kolaylıklar  ilerleme  göstermişti.  Erzurum’a 

doğru ilerleyen Paskeviç komutasındaki Rus birlikleri Kars ve Çıldır tarafla-

rında Ermenilerin desteğini kazanmış, hatta Ermeniler Rus ordusuna da dâhil 

edilmişlerdi.

12

 Rusya desteğini aldığı bu reayayı bazen ikna bazen de zor kul-

lanmaya kadar varan değişik yöntemlerle geniş kapsamlı ve organize bir şe-

kilde kendi ülkesi göçürmeye çalışmıştır. Bu şekilde Rus siyaseti Osmanlı ta-

rafını demografik olarak zayıflatmaya ve Osmanlı reayası arasına ayrılık ve 

fitne tohumlarını ekmeye başlamıştı. Ancak bu göç hareketi bölgede Rusların 

ilk defa uyguladığı bir plan değildi. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Rusla-

rın bölgede uyguladıkları göç politikasına, yüzyılın başından beri burada nü-

fuz kazanmaya çalışan Fransa’nın siyasetine ve Erzurum’daki Fransız konso-

losların yazışmaları üzerinden bölgede Rusya’nın izlediği siyasete değinile-

cektir.  

                                                      

9

 M. Alaaddin Yalçınkaya, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”, 

Türkler, C XII, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002, s. 650. 

10

 Turan, a.g.m., s. 137; Osmanlı-Rus sınırının belirlenmesi her iki taraf arasında da uzun 

bir süre devam eden tartışmalara neden olmuştur. Bkz. Özgür Yılmaz, “Victor Fontanier’nin 

Trabzon  Konsolosluğu  (1830-1832)”,  Ankara  Üniversitesi  Osmanlı  Tarihi  Araştırma  ve 

Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S 35, Ankara, 2014, s. 174; Victor Fontanier, Voyages 

en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français de 1830 à 1833, deuxième voyage 

en Anatolie, Librarie de Dumont, Paris, 1834, s. 270-276. 

11

 Fahrettin M. Kırzıoğlu, 1855 Kars Zaferi, Işıl Matbaası, İstanbul, 1955, s. 32; Fahrettin 

M. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, C I, Işıl Matbaası, İstanbul, 1953, s. 549-550. 

12

 Kemal Beydilli, “1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Göçürülen 

Ermeniler”, TTK Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C XIII, S 7, Ankara, 1988, s. 383-

384. 

---

 

1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAŞI SONRASI RUSYA’NIN 

DOĞU ANADOLU’DAKİ FAALİYETLERİNE DAİR BAZI 

TESPİTLER 

147 

 

I. Rusların Ermeniler Üzerindeki Göç Politikası 

Bilindiği  gibi  1826-1828  Osmanlı-Rus  Savaşı’nı  bitiren  Türkmençay 

Antlaşması’na  göre  Aras  Nehri’nin  sol  tarafında  kalan  bütün  toprakların 

Rusya’ya  terk  edilmesi  ve  İran’ın  Kafkasya’daki  tüm  hak  ve  iddialarından 

vazgeçmesi  kararlaştırılmıştı.  Ayrıca  antlaşmanın  XV.  maddesi  Azerbay-

can’da yaşayan Ermenilerin bir sene içinde Rus tarafına geçebileceklerine ve 

bu süre zarfında İran tarafında kalan mal ve mülklerini satmalarına imkân ta-

nıyordu. Aynı maddede Ruslarla savaş sırasında işbirliği yapan Ermenilerin 

herhangi bir kötü muameleye uğramayacağı da garanti altına alınıyordu.

13

 Bu 

madde başlı başına Rusların İran tarafında kalan Ermeni nüfusu kendi tarafına 

çekmesi için konulmuş en temel dayanaktı. Öyle ki Rus hükümeti İran Erme-

nilerinin Rus tarafına göçünü organize etmek için Lazarev adlı bir albayı gö-

revlendirmiş ve Lazarev, bazen zor kullanma bazen de gönüllü olarak 41.245 

Ermeniyi Rus tarafına nakletmeyi başarmıştır.

14

 Bu plan çerçevesinde Erme-

nilere  Erivan,  Nahçıvan  ve  Karabağ’da  verimli  araziler,  vergi  muafiyeti  ve 

nakdi destekler sunulmuş ve göç teşvik edilmiştir.

15

 Elbette bu göç planının 

amacı Erivan ve Nahçıvan hanlıklarından ve Ahılkelek Sancağı’ndan bir “Er-

meni  Vilayeti”  oluşturmaktı.

16

  Aslında  başında  Paskeviç’in  olduğu  bu  plan 

Ruslara göre Ermenilere yeni bir ülke kazandırma planının bir parçasıydı.

17

 

Paskeviç Ermenilerin Rusların eline geçen bölgelere zorla göç ettirilmesi ge-

rektiğini savunuyor ve bu bölgelerin göç ettirilecek Ermeni nüfus ile kalkın-

dırılabileceğini dile getiriyordu.

18

 Bu plan ise bölgenin demografik yapısının 

                                                      

13

 Beydilli, a.g.m., s. 369. 

14

 Davut Kılıç, “Rusya’nın Doğu Anadolu Siyasetinde Eçmiyazin Kilisesinin Rolü (1828-

1915), Türk Kültürü, C XXXIX, S 461, Ankara, 2001, s. 537. 

15

  Yunus  Özger,  “1828-1829  Osmanlı-Rus  Harbinden  Sonra  Ruslar  Tarafından  Bay-

burt’tan Göç Ettirilen Reaya”, Tarihi ve Kültürü İle XIX. Yüzyıldan Günümüze Bayburt 

Sempozyumu, Bildiriler, Haz. S. Koçarslan-M.Y. Taşkesenlioğlu-K. Kara, Atatürk Araştırma 

Merkezi Yayınları, Ankara, 2015, s. 162. 

16

 Justin McCarthy, “Factors in the Analysis of the Population of Anatolia, 1800-1878”, 

Asian and African Studies, S 21, Leiden, 1987, s. 57. 

17

  Firouzeh  Mostashari,  On  the  Religious  Frontier:  Tsarist  Russia  and  Islam  in  the 

Caucasus, I. B. Tauris, London-New York, 2001, s. 41-42; David Yeroushalmi, The Jews of 

Iran in the Nineteenth Century: Aspects of History, Community, and Culture, Brill, Lei-

den, 2008, s. 310. 

18

 Mostashari, a.g.e., s. 42. 

---