O‘rta osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy g‘oyalari

Askarlarga, askarlaming rahbarlariga beriladigan yerlar.
Kimdakim biron sahroni obod qilsa yoki koriz (yerosti suvlarini tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog' ko'kartirsa yohud birorta xarob bo'lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmaganlar. Ikkinchi yili raiyat o'z roziligi bilan berganini olgan. Uchinchi yildagina soliq qonun-qoidasiga muvofiq xiroj yig'ilgan. Amir Temur Angliya va Farangiston qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirdi. Markaziy Osiyo orqali o'tadigan Buyuk ipak yo'lida karvonlaming xavfsizligini ta'minladi .Mashriqdan mag'ribgacha bo'lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirib, turli rabodlar, karvonsaroylar, savdo rastalari qurdirdi.
U vaqtlarda bozor ahlidan soliq olish qal'a boshlig'i zimmasiga yuklangan. Soliq olish Qur'oni Karim ta'limotiga muvofiq edi. Hadis va «Hidoya» kitoblarida bu to'g'rida to'la ma'lumotlar berilgan. Hech bir shahar va qishloqqa odamlardan sari shumor Gon boshidan olinadigan soliq) va xonashumor (har bir xonadondan olinadigan soliq) olinmagan. Raiyatdan mol-xiroj yig'ishda ulami og'ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqIikka tushirib qo'yishdan saqlanilgan. Negaki, Amir Temur «Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag’allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab bo'ladi. Sipohning tarqoqligi esa, o’z navbatida saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi. Fath etilgan yerk fuqaro azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi bo'lsa, ularning roziligi hilan ish ko'rsinlar. Xirojni ekindan ungan hosilga va yerning unumdorligiga qarab yig’sinlar. Fath etilgan har bir mamlakatning mol-mulkini, buyumlarini talon-tarojdan saqlasinlar. 0' sha mamlakatdan tushgan 0'lja mollarni hisob-kitob qilsinlar>>, - degan edi. Yevmpadan ancha ilgari bu davlatda budjet tushunchasi bo'lgan. Daviat xazinasi, kirim, chiqim, hisob-kitob qat'iy olib borilgan taftish yo'lga qo'yilgan edi.
Buning uchun ma'lum mas'ul shaxslar ajratilgan va doim hisob berib borganlar. ATemuming davlat va iqtisodiyot sohasidagi asosiy ftkrlari .Temur tuzuklarida to'la bayon etilgan. Tuzuklar Amir Temuming 1342-1405-yillar oralig'idagi faoliyatini aks ettiradi va ikki qismdan (maqoladan) iborat. Birinchi qismda asosan yagona davlat barpo etish ,uni mustahkamlash ,qo'shni (27) yurt va mamlakatlarni zabt etish masalalari yoritilgan bo'lsa, ikkinchi qismda sohibqiron nomidan aytilgan o'ziga xos vasiyat, pand-nasihat, turli sohalardagi, shu jumladan, ijtimoiy-iqtisodiyotga oid fikr-mulohazalar keltirilgan.
Shohruh Mirzo va Mirzo Ulug'bek davridagi iqtisodiy islohotlar
A.Temur vafotidan keyin Shohruh va Ulug'bek (1394-1449) podsholigi (1409-1449) davrida iqtisodiyot yaxshi rivojlandi. Ayniqsa, qo'shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq munosabatlari o'sdi. Bu Movarounnahrda (arabcha «daryo ortidagi mamlakat» deganidir) 1428yilda Ulug'bek tomonidan o'tkazilgan pul islohoti bilan bog'liqdir. Jamiyatda pulning ahamiyatini yaxshi tushungan holda uning qadr-qimmatini oshirish uchun harakat qilingan. O'sh!i davrda muomaladagi fulusiy chaqa pullar yengil vaznda bo'lib, savdo rivojiga to'sqinlik qilgan.

Ulug'bek yengil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni bekor qilldi. Eski chaqalami yangisiga almashtirib, ichki savdoning mayda mis pullarga bo'lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o'zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xii vazndagi salmoqli fuluslami zarb ettirib, muomalaga kiritdi.

Mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham berildi. Faqat Buxoro zarbxonasi (poytaxt Samarqandda emas) saqlab qolindi. Xalq orasida «fulusi adliya», ya'ni adolatli chaqa nomi bilan shuhrat qozongan bu yangi mis fuluslar mamlakatning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqdina bilan to'la ta'minlay boshladi. Ichki chakana savdo-pul munosabatlaridagi tanqislikni fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi o'rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda voqea bo'lsa-da, har holda Ulug'bekning bunday islohoti mamlakatda hunarmandchilik buyumlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo'l ochib berdi. Ayni vaqtda tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida «tamg'a» boji ham birmuncha oshirildi, y a'ni hozirgi til bilan aytilganda proteksionizm siyosatidan foydalanildi.
Mirzo Ulug'bek (1394-1449)
Mirzo Ulug’bek tarixda ko'proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida e'tibor qilinadi, busiz rivojlanish bo'lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug'orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg'ot, navo, chig'ir, charxpalak, qaynama,sharshara, osma ko'prik, handoq, tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi. O'sha davrda ham iqtisodiy rivojlanishning soliq tizimi bilan chambarchas bog'liqligi yaxshi ma'lum edi. Soliq yig'imi qancha yuqori bo'lsa, ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi kamdir, ammo soliqning pastligi aholi uchun qulay bo'lgani bilan, davlatning boshqaruv, mudofaa va boshqa maqsadlariga doimo to'g'ri kelavermaydi. Shularni yaxshi tushungan hukmdorlar soliqni iloji boricha me'yorida saqlab, uni yig'ishning ma'lum adolatli usullarini qo'llanganlar. Masalan, Ulug'bek hukmronligi davrida g'alla g'aram qilinmasdan avval soliq to'plash qat'iyan man etilgan, chunki dehqon hosil yig'ib olgachgina real soliq to'lash imkoniga ega bo'ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili pishishiga qarab bo'lingan: Bu davrda ichki va tashqi savdoga katta ahamiyat berilgan. Xitoy, Hindiston, Tibet va boshqa ko'pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. Bu borada savdogarlar uchun qulay sharoitlar yaratilganligini alohida ta'kidlab o'tish kerak. Elchilar «Buyuk ipak yo'li» xavfsizligini ta'minlash borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, ayniqsa, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, tovar-pul munosabatlari, milliy valuta mustahkamligiga bevosita bog'liq. Ma'lumki, pulning uchta asosiy vazifasi mavjud:
qiymat o'lchovi; 2) almashuv vositasi; 3) jamg'arma vositasi.
Agar pulning miqdori, uning nufuzi mustahkam bo'lmasa, iqtisodiyot posangisi, muvozanati buziladi. Shularni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan pul islohotlari o'tkazib turiladi. 1428-yili Ulug'bek tomonidan o'tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga ega bo'ldi. Muomaladagi fulusiy pullar almashtirildi. Ulug'bek davridagi islohotlar tovar-pul munosabatlari rivojiga muhim hissa qo'shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi.

Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy g'oyalaming mohiyati

Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodida ham iqtisodiy g'oyalar muhim o'rinni egallaydi. Uning asarlarida va faoliyatida, ayniqsa, tijorat, savdo masalalari ancha mukammal yoritilgan. A.Navoiy asarlarida savdogarlik ishi ma'qullanadi, lekin tovlamachi va chayqovchi qattiq tanqid qilinadi. A.Navoiy davlat arbobi sifatida mamlakatni tinch saqlash, obodonlashtirish ishiga katta hissa qo'shdi.
Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari 1469-yilda Husayn Boyqaroning taxtga kelishiga bag'ishlangan «Hiloliya» asaridir.
1482-yilda yozilgan Bu fikr o'sha davr, ya'ni feodalizm davri gullab-yashnagan, uning negizini dehqonchilik ishlab chiqarishi tashkil qilgan bir pallada o'ta to'g'ri fikrgina bo'lib qolmay, balki tarixiy haqiqat hamdir. A.Navoiy jamiyatda muhim tabaqa bo'lgan savdogarlarning o'zini ham ikki guruhga bo'ladi. Birinchi guruh - chet el bilan savdo aloqalari olib boruvchi savdogarlar guruhi. Ikkinchi guruh - mamlakat ichkarisidagi olibsotarlar guruhi. Alisher Navoiy o'z asarlarida iqtisodiyotning ravnaqi inson ma'naviyatining kamoloti bilan uyg'unligini takror-takror qayd etganlar. Jumladan, mamlakat obodligi va el farovonligini yuksak ma'naviyat bilan quyidagicha bog'lagan:
Toxirs-u havas xirmoni barbod o’lmas,
to nafs-u havo qasri baraftod o'lm as,
to jabr-zulm jonig' a bedod o’Imas,
el shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas.
Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy g'oyalar
Davlat arbobi va qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma'lum. Xususan, Boburning «Boburnoma» asarida, «Mubayyin» kabi to'plamlarida iqtisodiyotga oid ma'lumotlarga, shu jumladan, soliq siyosatiga katta o'rin berilgan. «Zakot to'g'risidagi katta kitob»da esa o'sha davrdagi soliq, uning turlari to'g'risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlarni mutolaa qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro'y berayotgan iqtisodiy islohotlarni, o'zgarishlarni tahlil qilish, qisqacha xulosalar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi malar, maslahatlar topamiz. Boburning «Mubayyin» asari qonunlar va iqtisodiy masalalarga bag'ishlangan. Asarning nomi ham «qonunlar izohi» ma'nosiga ega. Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham «zakot» ma'lum miqdorda va muayyan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma'nosida qo'llaniladi hamda naqd pul va savdo yig'imi shaklida to'planadi.
Soliqni hisoblash uchun soliq olish obyektining «hisobi», ya'ni mol-mulkning zakot berishga layoqatli bo'lishi uchun belgilangan miqdori aniqlanadi, hisobdan kam mulkdan soliq olinmaydi.
Solig'i ikki toifaga bo'lingan: muqassam va muvazzar.
Birinchisi, olingan hosilning miqdoriga bog'liq bo'lib, uchdan birdan-yarimgacha teng bo'lgan, ikkinchi esa, soliq solinadigan yerning maydoniga bog'liq ravishda olingan. Yerni sug'orish masalalari Sharqda o'ta muhim edi, chunki ob-havo nihoyatda quruq va issiq, yer-tuproq sharoiti sun'iy sug'orishni talab etganligidan sug'oriladigan yerlar, tabiiyki, lalmikor yerlardan ko'p hosil bergan. Shu sababli suv solig'i ham bo'lgan.
Hisobga etgan miqdordagi mol-mulkdan Qur'oni Karim, «Muxtasar», «Hidoya» va boshqa manbalarda qat'iy belgilab qo'yilgan qismi ixtiyoriy ravishda miskinlarga berilgan, masalan, boqiladigan mollar, ya'ni echki, tuya, sigir, otlardan, xususan, qo'ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo'ydan bitta (2,5%), 120 tasidan ikkita, 201 dan boshlab uchta, 400 dan ortiq bo'lsa, har 100 qo'ydan bittasi zakot qilib berilgan.
S huningdek, «Bobumoma»da bir yurt tovarining boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondirilishi va ularning iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to'la bayon qilinadi. Boburdan keyin uning o'g'li Xumoyun, keyinchalik nevarasi Akbarshoh Jaloliddin (1542-1605) 1556-1605 yillari Hindistonda muvaffaqiyatli podshohlik qilgan. Akbarshoh tomonidan 1574 yildan boshlab islohotlar o'tkazdi, dehqonlarga yagona soliq tizimi kiritdi, yagona uzunlik va og'irlik o'lchovlarini joriy qildi. Bu shoh to'g'risida 1601 yil «Akbamoma» kitobi chop etildi, unda mamlakatdagi soliq tartibi o'z aksini topgan.

Xulosa
Markaziy Osiyo beshta davlatdan, ya'ni Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O'zbekistondan iborat mintaqadir. Markaziy Osiyo mutafakkirlari iqtisodiy g‘oyalarga bir necha jihatdan hissa qo‘shgan. Mana ularning ba'zi muhim fikrlari:
Neoliberalizm: Markaziy Osiyo mutafakkirlariga erkin bozorlar, hukumat aralashuvini kamaytirish va davlat mulkini xususiylashtirish tarafdori bo'lgan neoliberal iqtisodiy nazariya ta'sir ko'rsatdi.
Iqtisodiy integratsiya: Markaziy Osiyoning ko‘plab mutafakkirlari savdo, sarmoya va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida iqtisodiy integratsiyani kuchaytirishga chaqirgan.
Resurslarga qaramlik: Markaziy Osiyo mutafakkirlari mintaqa iqtisodiyotini resurslarni qazib olishdan uzoqlashtirib, ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligi kabi boshqa sohalarga diversifikatsiya qilish muhimligini ta’kidladilar.
Taʼlim: Markaziy Osiyoning baʼzi mutafakkirlari taʼlimga sarmoya kiritish malakali ishchi kuchini yaratish va innovatsiyalarni ragʻbatlantirish orqali mintaqaning iqtisodiy istiqbollarini yaxshilash uchun muhim ekanligini taʼkidlagan.
Mintaqaviy hamkorlik: Markaziy Osiyo mutafakkirlari iqtisodiy taraqqiyot va barqarorlikka ko‘maklashish uchun, xususan, transport, energetika va suv resurslari kabi sohalarda mintaqaviy hamkorlik muhimligini ta’kidladilar.
I slom moliyasi: Markaziy Osiyo mutafakkirlari mintaqada moliyaviy inklyuzivlik va barqarorlikni ta’minlash yo‘li sifatida islom huquqi tamoyillariga asoslangan islom moliyasini rivojlantirish tarafdori bo‘lgan.Umuman olganda, Markaziy Osiyo mutafakkirlari mintaqada iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlash uchun iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, mintaqaviy hamkorlik, ta’lim va infratuzilmaga sarmoya kiritish zarurligini ta’kidladilar.