O’simliklarni tuzlarga chidamliligi

4.Tuproq tarkibidagi tuzlarning yo’l qo’yiladigan miqdori.
O’simliklarning qurrokchilikka bo’lgan chidamliligini oshirishda uritlarni qo’llash ham ma‘lum ahamiyatga ega. Keyingi yillarda olib borilgan izlanishlarda kaliy, fosfor, kisman azot va ayrim mikroele-mentlar (bor, rux, mis, alyuminiy va boshqalar) ta‘siridan o’simliklar¬ning qurғoqchilikka chidamliligi ancha oshganligi ko’rsatilgan. Dmmo azot ko’proq. kullan il ganda, aksincha, chidamlilik pasaygani ta‘kidlanadi. Қurroqchilik ta‘siriga nisbatan chidamli navlarni tanlash va ulardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Bunday navlar fermentlarning sintetik qobiliyati Yuqorii, boғlangan suv miqdori ko’p, xujayra shirasining kontsentratsiyasi nisbatan Yuqorii, mustaxkam pigmentlar tizimi, suvnn saklash qobiliyati kuchli va orga¬nik moddalarni tuplash krbiliyati yukoriligi bilan farq kiladi. Bu ko’rsatkichlar kurrokchilikka -chidamlilikning fiziologik va bioqimyoviy tabiatini tavsiflaydi.
Barcha o’simliklar harorat darajalariga bo’lgan munosabatlari bo’yicha ham bir-biridan farq, kiladi. Ba‘zi suvutlari 6080°S issiklikka ega bo’lgan buloklarda tark.algan. Ko’pchilik yuksak o’simliklar uchun maksimal harorat 40-50°S ga teng. Ko’shlok xo’jalik ekinlari uchun esa maksimal harorat 39-40° S ga teng bo’lib, xaroratning bundan orta borishi ularni shikastlaydi.
O’simliklar Yuqorii harorat ta‘siridan shikastlanganda, ularning ulishdan oldin xujayralari ichida bo’ladigan bioqimyoviy jarayonlar o’rtasidagi muvofiqlik buzilib, protoplazmani zaxarlaydigan keraksiz moddalar vujudga keladi. V.F.Altergot va boshq.a olimlarning fikricha, Yuqorii darajadagi xarorat ta‘sirida Oqsillar parchalanishi tezlashadi, xujayralarni zaxarlaydigan ammiak hosil bo’ladi va to’planadi. Tsito-plazmaning mikrostrukturasiga salbiy ta‘sir k,ilib, undagi Oqsil-li-poid birikmalar va plastidalar parchalanadi. Nafas olishda o’osil bo’lgan kimyoviy energiya samaradorligi keskin pasayadi va uning asosiy qismi tashqi muxitga issiqlik shaklida tarqaladi.
O’SIMLIKLARNING PAST XARORAT TA‘SIRIGA ChIDAMLILIGI. Xaroratning o’simliklar uchun zarur bo’lgan minimal darajadan past bo’lishi ularning zararlanishiga olib keladi. Shuning uchun ham o’simliklarning yashashi ularning sovukka chidamli bo’lishlariga boғlik bo’ladi. Chidamlilik darajasi asosida barcha o’simliklarni ikki guruxga bulish mumkin: sovukka va uta sovukda chidamli o’simliklar.
SOVUKKA ChIDAMLI O’SIMLIKLAR. Bu guruxga barcha urta iklimli xududlarda tarkalgan issik.sevar o’simliklarni kiritish mumkin (bodring, pomidor, loviya, krvun, yeryongok va boshq,alar).Ular +3 +5°S da krldirilsa, bir necha kundan keyin nobud bo’ladi. Tropik va subtro¬pik o’simliklar ham 0°S dan biroz yukrri bo’lgan xaroratda kuchli shi-kastlanadi va nobud bo’ladi. Kakao usimligi +8°S da, ғuza maysalari + 1+ 3° S da bir kecha-kunduz saklanganda nobud bo’ladi. Issiksevar o’simliklarga sovuk xarorat (0"S dan yuk.ori xarorat darajalari) ta‘sir ettarilganda, ular avval, suliy boshlaydi va turgor holatini yukotadi. Masalan, bodring barglari +3"S da uchinchi kuni suliydi va uladi. Demak, suvning transport tezligi ham buziladi. Ammo barglar suv bi-lan yetarli darajada ta‘minlanganda ham sovukdan o’ladi.
Issikrevar o’simliklarning sovuk ta‘siridan nobud bo’lishining asosiy sabablari: nuklein kislotalari va Oqsil sintezining buzili-shi, protoplazma kovushkligining ko’tarilishi va natijada membranalar utkazuvchanligining buzilishi, assimilyator oqimining tuxtashi, fermentlar faoliyatining uzgarishi va natijada dissimilyatsiya jaraenlarining kuchaiishi, xujayrada zaxarli moddalarning to’plaishi va boshq.alar. Sovuk xarorat ta‘sirida fotosintez jarayoni tuxtab koladi, sintez jarayonlariga nisbatan gidroliz jarayonlari jadallashadi. Sovuk xaroratda zaiflashgan ildiz bugzida patogen mikroorganizmlar rivojlanib, o’simlikni shikastlaydi va nobud kiladi. Tanasida bunday uzgarishlar kuchsiz bo’ladigan yoki bo’lmaydigan o’simliklar sovukka nisbatan chidamli bo’ladi.
UTA SOVUKKA ChIDAMLI O’SIMLIKLAR. Tabiiy sharoitda O°S dan past xarorat ta‘sirida shikastlanmaydigan o’simliklarni uta so-vukka chidamli o’simliklar guruxiga kiritish mumkin. Uta sovuk asosan kuzda va qishda sodir bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklar kuz va kish oylarini uruғ tuganak va ildiz-poya xrlida utkazadi va zararlanmaydi. Kuzgi ekin va daraxtlar kuz ham Kish fasllarini ochik joyda utkazadi. Shuning uchun ular uta sovuk ta‘siriga uchraydi, ayrimlari shikastlanadi yoki nobud bo’ladi.
Sovuk o’rgan o’simliklar turgor holatini yukrtadi, barglari kungir tusga kirib, qurib koladi. Uta sovuk ta‘siridan ularning shirasi muzlaydi, natijada xujayra va to’qimalarida salbiy uzgarishlar boshlanadi. To’qimalarida bo’ladigan salbiy uzgarishlarga karshi yetarli darajada chi¬damli bulmagan o’simliklar ko’p zararlanadi va xatto nobud bo’ladi.
O’simliklarning sovukka chidamliligiga makroelementlar va mik-roelementlar xam ta‘sir etadi. Rux mikroelementi xujayrada sha¬karlar boglangan suv miqdorini ko’paytiradi. Molibden Oqsillar miqdorining ko’payishiga ta‘sir etadi. Mis ta‘siridan ham o’simliklarning sovukka chidamliligi ortadi.


Xulosa
Umuman, o’simliklar nokulay muhitda yashagandaularning tanasida etilen va ABK miqdori ko’payadi, modda almashinuv jarayoni pasayadi, o’sish va rivojlanish sustlashadi, k.arish jarayonlari tezlashadi, tuki-malarda auksin, tsitokinin va gibberellinlar miqdori kamayadi va tinimga utish tezlashadi.
O’simliklarning qurg‘oqchilikka va Yuqorii harorat ta‘siriga chidamliligi. Suvning yetishmasligi ko’p o’simliklarga eng ko’p zararli ta‘sir etadi. Suv yetishmasligi, ya‘ni qur’goqchilik, dastavval, o’simliklar¬ning suv almashinuv jarayonlariga salbiy ta‘sir etadi va o’simlikning boshqa fiziologik jarayonlarida (fotosintez, nafas olish, ildiz orkali mineral elementlarning o’zlashtirilishi, o’simliklar tanasida moddalar transporti va boshqalar) ham namoyon bo’ladi. Natijada o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi sekinlashadi yoki tuxtab qoladi. Qur’goqchilik uch xil, ya‘ni tuproq. qur’goqchiligi, atmosfera kurғoqchiligi va fiziologik qurғokchiliklar bo’ladi.