O’simliklarni tuzlarga chidamliligi

3.Ekinlarni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish yo’llari.
TUPROQ, QURG’OQCHILIGI - asosan yozning urtalari va oxirida kuzatiladi. Bu vaqtlarda xavoning issik va kuruk kelishi natijasida tuproqdagi suv yer yuzasidan va o’simliklardan tez buglanib, tuproqning qurib krlishi kuzatiladi. Natijada tuproq qur’goqchiligi boshlanadi.
ATMOSFYeRA QURGOQCHILIGI haroratning juda yukori bo’lib, xavoning niobiy namligi kam (10-20 foiz) bo’lishi bilan tavsiflanadi. Bu vak.tda o’simlikda transpiratsiya jarayoni juda jadal bo’ladi. Natijada o’simlikka suvning kelish tezligi bilan un-dan suvning burlanib chikishi urtasidagi moslanish buziladi va o’simlik suliy boshlaydi. Issik. va quruq shamol (garmsel) esganda vujudga keladigan atmosfera qurғoqchiligi o’simliklar uchun yanada xavflirok- Garmsel vaqtida tuproqda suvning bo’lishiga karamay, o’simlikning yer ustki organlaridagi suv ko’plab sarflanib, qurғoqchilikka chidamsiz o’simliklar nobud bo’ladi.
FIZIOLOGIK QURROQCHILIK - tuproqda o’simliklarni ta‘minlash uchun yetarli miqdorda suv bulsa ham uni ayrim sabablarga kura o’simliklarning o’zlashtira olmasligi bilan tavsiflanadi. Bularga tuproqda tuzlarning to’plaishi (shur tuproqdar), tuproq. Xaroratining juda past bo’lishi, kuchli nordon reaktsiyaga ega bo’lgan tuproklar (rN 3-5) va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bunday tuproqlar-da ku"pchilik kishlok, xujalik ekinlarining usa olmasliklari sabablaridan biri suvni o’zlashtira olmaganligidir.
Quruq tuprqda O’simliklarning suv bilan ta‘minlanish jarayo¬ni buziladi. Natijada o’simlikda uzoq vaqtgacha suv tankisligi va sulish xrlati davom etadi. Suv balansining uzoq vaqtgacha buzilib olishi o’simlikda fiziologik jarayonlarning uzgarishiga xam sabab bo’ladi. Suvsizlik natijasida protoplazmaning kolloid va kimyoviy xususiyatlari zararlanadi. Oqsillar sintezi keskin pasayadi. Chunki informatsion RNK iplarini uzuvchi adenozintrifosfataza faollashadi, polisomalar parchalana boshlaydi.
O’simlikning sulishi me‘yoriy modda almashinuvining, xujayralarda osmotik xususiyatning buzilishi, turgor holatning yukolishi, yangi moddalar sintezining tuxtashi, gidroliz va parchalanish jarayon- larining kuchayishiga olib keladi. Ko’pchilik hollarda namning yetish¬masligi fotosintez jarayoniga salbiy ta‘sir etadi. Fotosintez jadal-ligining pasayishiga kuyidagilar sabab bo’ladi: 1) ogizchalarning yopi-lishi natijasida SO2 ning yetishmasligi; 2) xloroplastlar tuzilma-sining buzilishi; 3) xlorofill sintezining tuxtashi; 4) yoruғlikda fosforlanish jarayonida elektronlar transportining buzilishi;
fotoqimyoviy reaktsiyalar va SO2 o’zlashtirilishining buzilishi;
assimilyator transportining tuxtashi va boshqalar. Shuning uchun
Қurғoqchilik o’simliklarning o’sishiga salbiy ta‘sir etadi yoki tuxtatadi.
Ularning umumiy barg sathini kamaytiradi, bu esa o’simliklarda
organik modda hosil bo’lishini susaytiradi va xosilni kamaytiradi.
Suvsizlik uzoq, muddatli bo’lganda, xatto o’simliklar nobud bo’ladi.
So’lish yosh o’simliklarga, o’simliklarning yosh organlariga, ayniqsa, yosh generativ (guncha, gul) organlariga ko’proq ta‘sir etadi. Gul organlarining shakllanishi kechikadi, generativ organlarning to’kilishi kuchayadi va hosildorlik keskin kamayadi. O’zbekistonda, odatda haroratning eng Yuqorii, x,avo namligining eng past va tuproq qurғoqchiligi sodir bo’ladigan vaqtga guzaning gullash bosqichi (suvga nisbatan kritik ) ham to’ғri keladi. Bunga e‘tiborsizlik juda ko’p hosil elementlariningtukilib ketishiga va hosildorlik past bo’lishiga sabab bo’ladi.
Suv takchilligining zararli ta‘siri hamma o’simliklarda bir xil emas. Bunga chidamlilik o’simlik turlariga boғliq- Masalan, yoruғliksevar o’simliklar (kungabokar, kartoshka va boshqalar) tanasidagi suv¬ning 25-30 foizini yukotganda ham ularda sulishning tashqi belgilari yaxshi sezilmaydi. Soyaga chidamli o’simliklar suvlarini 13-15 foiz yukotishi bilan sulib koladilar. Botkoklikda yashovchi o’simliklar eng chidamsiz bo’lib, suv takchilligi 7 foiz bo’lganda kurib koladi.
O’simliklarning qur’goqchilikka chidamlilik darajasi ularga yashash muhitining ta‘siri natijasida, evolyutsiya davomida yaratilgan. qo’rgok.-chilikda yashovchi, qurgokchilikka chidamli o’simliklarning morfologik, anatomik tuzilishi va fiziologik - bioqimyoviy xususiyatlari suv bi-lan yaxshi ta‘minlangan o’simliklardan keskin farq kiladi.
Suvi kam sharoitda xaet kechiruvchi va qur’goqnilikka chidamli usim-liklar kserofitlar deyilib, ularning suv bilan ta‘minlangan sharo¬itda yashovchi o’simliklardan farq, kiluvchi belgilariga kserofitlik belgilari deyiladi. Kserofitlarning barglari juda kichik bo’lib, ayrimlarida tikan (kaktuslar, yantok).va tangachalarga aylangan. Ularning bargkutikulasiyaxshi rivojlangan, kalin, ogizchalari barg tuqimasida chukur joylashgan. kserofitlarning muxim belgilaridan biri suv buglatuvchi satxlarning kichikligidir .
Madaniy usimliklarning qur’goqchilikka bo’lgan chidamliligini oshirish dolzarb muammo bo’lib, bu soxada ayrim ishlar mavjud. .
O’simliklarning qur’goqchilikka chidamliligi tashqi sharoit ta‘sirida o’zgaradi. I.I.Tumanovning izlanishlari ko’rsatishicha, o’simliklarga qurgoqchilik bilan ta‘sir etish usuli tufayli ularning chidamliligini oshirish mumkin. Tumanov tekshirishlari bir marta suvsizlangan o’simlik shundan keyingi suvsizlanishga ancha chidamli bo’lib, ikkinchi marta suvsizlanish va sulish ularga ancha kuchsiz ta‘sir k.idganligini kursatadi. P.A.Genkel chiniktirishni uruғning unayotgan paytida utkazishni tavsiya etdi. Bu usul bo’yicha urur endigina unayotgan vaqtda bir martadan uch martagacha kzfitiladi. Uning ma‘lumotlariga kura, bunday eqishdan oldin chiniktirish qur’goqchilik vaktlarida bugdoy hosilini sezilarli darajada oshiradi. Genkelning tushuntirishi bo’yicha, organizm rivojlanishining dastlabki vaqtlarida kuchlirok chinikadi.