O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
+
+
+
+
+
jarangli 
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
+
 
+
+
+
 
 
+
+
+
+
+
+
jarangsiz 
+
 
+
 
+
 
+
 
+ +
 
+
 
 
+
+
+
 
 
 
 
 
 
portlovchi 
+
+
 
 
+
+
 
 
+
 
+
+
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
sirg‘aluvchi 
 
 
+
+
 
 
+
+
 
+
 
 
 
+
 
+
+
 
 
 
+
 
 
affrikat 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
titroq 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
burun 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
+
+
 
 
 
yon 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
labial 
+
+
+
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
 
 
Til oldi 
 
 
 
 
+
+
+
+
+ +
+
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
+
+
Til o‘rta 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
Til orqa 
 
 
+
+
 
 
 
 
 
+
 
 
Chuqur til 
orqa 
+
+
+
 
 
 
bo‘g‘iz 
 
+
 
 

---

bilan (jaranglilik belgisining borligi bilan) farq qiladigan «b» fonemasi bor. 
Bundan farqli ravishda x fonemasining jarangsizlik belgisi asosiy, ammo 
nokorrelyativ
belgidir. Chunki uning jarangli belgiga ega bo‘lgan ziddi yo‘q. 
Bir qator undosh fonemalar jarangli-jarangsizlik belgisiga ko‘ra korrelyativ 
juftliklarni hosil qiladi: p-b, t-d, k-g, s-z, ch-j, q-g‘, f-v. 
Jarangli-jarangsizlik belgisiga ko‘ra korrelyativ munosabatga ega bo‘lmagan 
fonemalar mazkur belgilarga ko‘ra juftlikka kirmaydigai fonemalar hisoblanadi, 
masalan, x, y, m, n, r, l, k. 
Fonemalarning asosiy, korrelyativ belgilari farqlovchi belgilar sanaladi. 
Masalan, p fonemasining jarangsizlik, b fonemasining jaranglilik belgilari shu 
fonemalarning farqlovchi belgilaridir. Chunki mazkur fonemalarning boshqa 
barcha belgilari umumiy. 
Fonemaning asosiy belgilari farqlovchi belgi bo‘lmasligi ham mumkin. Agar 
asosiy belgi korrelyativ bo‘lmasa, farqlovchi belgi vazifasini o‘tamaydi. Masalan, 
x fonemasining jarangsizlik belgisi farqlovchi belgi hisoblanmaydi. Chunki boshqa 
belgilari x fonemasi bilan umumiy, faqat jarangsizlik belgisiga korrelyativ bo‘lgan 
jaranglilik belgisi borligi bilan undan farqlanuvchi jarangli fonema o‘zbek tilida 
yo‘q. 
Kuchsiz pozitsiyada korrelyativ munosabatdagi juftliklarning farqlovchi 
belgilari yo‘qolishi mumkin. Korrelyativ juftliklar o‘rtasidagi farqlovchi 
belgilarning yo‘qolishi neytralizatsiya hisoblanadi. Masalan, o‘zbek tilida so‘zning 
oxirgi pozitsiyasi undoshlarning kuchsiz pozitsiyasi hisoblanadi. Shuning uchun bu 
pozitsiyada korrelyativ juftliklar o‘rtasidagi farqlovchi belgi neytralizatsiyaga 
uchraydi: bop-bob, tig‘-tiq
 
va h.k.
 
Bu fonemalar o‘rtasidagi farqlovchi belgi ular 
kuchli pozitsiyaga – unli oldiga olinganda yana tiklanadi. 
Undosh fonemalar o‘rtasidagi munosabatlarning turlicha tasnifi uchraydi. 
Masalan, L.L.Bulanin rus tilidagi barcha undoshlar besh farqlovchi belgi asosida 
o‘zaro oppozitsiyaga kirishishi mumkinligini, bu besh belgi, o‘z navbatida, uch 
guruhni: 
asosiy, korrelyativ, nisbiy
belgilarni hosil qilishini ko‘rsatadi.
1
Paydo 
bo‘lish o‘rni va usuliga ko‘ra undosh fonemalar belgisi asosiy, jarangli-
jarangsizlik, qattiqlik, yumshoqlikka ko‘ra belgisi korrelyativ, shovqinlilik-
sonorlikka ko‘ra farqlovchi belgisi nisbiy belgilarga ajratiladi. 
Bunga ko‘ra, har bir undosh asosiy, korrelyativ va nisbiy belgilarga ega. 
Masalan, «b» undoshi portlovchi, labial (asosiy belgi), jarangli belgilar majmuidan 
iborat. 
A.A.Abduazizov umumiy qabul qilingan undoshlarning artikulyatsion tasnifi 
asosida o‘zbek tilida quyidagi birlik oppozitsiyalarni ajratadi: 
1. Artikulyatsion o‘rni va to‘siqning hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra: 
a) labial – til oldi: p-t, b-d, m-n, f-s, v-z, f-sh, v-l, v-r; 
b) labial – til o‘rta: f-i, v-y; 
v) labial – til orqa: p-k, b-k, f-x, v-g; 
g) labial – bo‘g‘iz: f-h, v-h; 
d) til oldi – til orqa: t-k, t-k, d-g, s-x, z-g, n-g;
1
Буланин Л.Л. Фонетика современного русского языка. – М., 1970. – С.51. 

---

ye) til oldi – bo‘g‘iz: s-h, z-h, sh-h, j-h, ch-h, j-h.
2. Artikulyatsiya usuli va to‘siqning qanday hosil bo‘lishiga ko‘ra: 
a) portlovchi-sirg‘alovchi: p-f, b-v, ,t-s, d-z, t-sh, k-x, d-j, g-g‘, k-x, x-q, g-x; 
b) portlovchi-affrikat: t-i, d-dj,
v) sirg‘aluvchi-affrikat: sh, ch, j, dj; 
g) portlovchi shovqinli-burun sonanti: b-m, d - n, g-n; 
d) sirg‘aluvchi-sonant: z-l; j-r; 
ye) shovqinli sonant-burun sonant: v-m, l - n, r-n; 
j) yon sonant-titroq sonant: l-r; 
z) titroq sonant-til o‘rta sonant: r-y.
Muallif o‘zbek tili undosh fonemalari o‘rtasida 58 ta birlik oppozitsiyasi 
mavjudligini, ikkitalik oppozitsiya shunga qaraganda ikki barobar, ko‘plik 
oppozitsiyalar esa bundan bir necha barobar ko‘pligini ta’kidlaydi.
2
2
Баскаков Н.А., Содиқов А.С., Абдуазизов А.А. Кўрсатилган асар. – Б.55. 

---