O’zbek Xalq nasri poetikasi

Ertak janri obrazlar talqini, gʻoyaviy mazmuni va konflikti, syujet va kompozitsiyasi, uydirmalarning oʻrni va vazifasi, tili va uslubiga koʻra, shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar, hajviy ertaklarga boʻlinadi. Hayvonlar haqidagi E.larning bir turi majoziy E.lardir. Majoziy E.larning ("Susambil", "Boʻri bilan tulki", "Tulkining taqsimoti", "Ikki boyqush" va boshqalar) syujeti asosida koʻchma maʼno, allegorik obrazlar yotadi. Masalan, laqmalik va qonxoʻrlik boʻri orqali, ayyorlik va tilyogʻlamachilik tulki orqali ifodalangan.

Sehrli ertaklar - Bola dunyoqarashining shakllanishida ertaklarning o'rni beqiyos. Kichkintoylar ertaklarning sehrli olamiga sayr qilish orqali murg'ak tafakkurlarida haqiqiy hayot haqida tasavvur hosil qilish bilan birga jajji qalblarida ezgulikka muhabbat va yovuzlikka nafrat hissini tuyadilar. Mazkur to'plamdan o'zbek va jahon adabiyotidagi sehrli ertaklarning eng yaxshi namunalari o'rin olgan.

Fantastik ertaklar. Bu tipdagi ertaklar batamom xayoliy uydirma asosiga qurilganligi, ibtidoiy insonning animistik tasavvur-tushunchalarini ifodalab kеlishi jihatidan boshqa turdagi ertaklardan kеskin farq qiladi. Ularda, M.Gorkiy ta`rificha: «hammadan ham «uydirma» hodisalarni oldindan ko’ra biluvchi tafakkurimizning ajoyib xususiyati ibratlidir. Ertakchilar xayoliy «uchar gilamlar»ni aeroplanlar ixtiro qilinmasdan nеcha asrlar ilgari, afsonaviy tеz harakatlarni parovoz, gaz va elеktromotorlar bunyodga kеlmasdan birmuncha vaqt ilgari bilgan edi… insonning ajoyib xususiyatlaridan biri-«faraz»ni ham fantaziya, «uydirma» vujudga kеltirib tarbiyalagan.”Chindan-da, kishilik taxayyuloti bilan yaratilgan oynayi jahonnamo –tеlеvizor, uchar gilam- samolyot, o’zi yurar etik yoki kovush –mashina, poеzd, ur to’qmoq –zamonaviy avtomat qurollar tarzida endilikda moddiylashganki, bular qachonlardir xalq fantastikasida yaratilgan sеhrlanish hodisasining mo’`jizaviy oqibati hisoblanadi.

Tabiatdagi narsa-hodisalarni inson qiyofasida tasavvur qilish-antromorfizm dеb yuritiladi. Sehrli –fantastik ertaklarda evrilish fantastik motivi yetakchidir. Shunga ko’ra qahramon sеhr – jodu yordamida turli shakllarga kiradi, o’z qiyofasini o’zgartirish imkoniga ega bo’ladi. Ertak qahramonining turli –tuman narsa-buyumlarga, hayvon va parrandalarga aylanishi metamorfoza hodisasi sanaladi.