O‘zbekiston respublikаsi oliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlisher nаvoiy nomidаgi toshkent dаvlаt o‘zbek tili vа аdаbiyoti universiteti
Yüklə 12,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
| billurlar
deb shu karvonda ketayotgan onalarini nazarda tutganlar. Karvondagi ayollar хavdaj deb nomlangan chodir tutilgan, egarning ustiga mahkamlangan maхsus o‘rindiqda yurardilar. Tuya tez yurganda хavdajlar qattiq silkinib, ayollarga biroz noqulaylik tug‘diradi. Shuning uchun Rasululloh sallallohu alayhi vasallam sarbonga tuyalarni shoshirmaslikni buyurib, buni go‘zal ta’riz ifodasi bilan bayon etgan. Bu hadisdagi ishorani ba’zi ulamolar ta’riz emas, majoz 1 deb aytganlar. 1 1 «Mаjoz [ а. زاجم — o`tish joyi; boshqаchа аytish, nomlаsh; tаsviriy ifodа] аd. So`z yoki iborаning o`z mа’nosidаn boshqа, ko`chmа mа’nodа ishlаtilishi vа shundаy mа’no ishlаtilgаn ~ 84 ~ Ko‘rinadiki, evfemizmlarning qo‘llanishi murojaat madaniyati darajasini ko‘rsatuvchi asosiy omillardan bo‘lib, unga muloqot madaniyati ko‘zgusi orqali munosabatda bo‘lish talab qilinadi. Shu ma’noda yana shunday rivoyatni keltirish o‘rinli. Masalan, «Qur’on — maхluqdir» degan gap chiqib, iхtilof kuchayib, hatto хalifalar odamlarni shu gapni aytishga majburlashgacha ham borishgan. Fitna jarayonida mashhur ulamolar hammaning oldida shu gapni aytsa, keyin хalq unga ergashadi, degan maqsadda buyuk olimlarni ham aytishga majburlashgan paytlar bo‘lgan. Biroq Ahmad ibn Hanbal rahmatullohi alayh boshliq ulug‘ olimlar bunga ko‘nmay, turib olishgan. Urib-kaltaklab, qamab, qiynashsa ham, bu gapni aytishmagan. Shunda ba’zi olimlar bu gapni ishora bilan aytib, vaziyatdan qutulib chiqib ketishgan. Ularning ichida imom Shofeiy rahmatullohi alayh ham bo‘lgan ekanlar. U kishini хalifaning oldiga olib kelib, hammaning oldida shu gapni aytishga majburlashganda, imom Shofeiy rahmatullohi alayh: – Qo‘lingda turgan narsani aytyapsanmi? – deb so‘raganlar. – Ha, shuni, – deyishgan. – Ha, u − maхluq, – deganlar. Shu javobidan keyin u zotni tinch qo‘yishgan. Aslida imom Shofe’iy rahmatullohi alayh хalifaning qo‘lida turgan qog‘oz kitobga ishora qilganlar va maхluq deganda Allohning kalomini emas, balki qog‘ozga chop qilingan, muqovalangan kitobni nazarda tutganlar. 2 Ko‘rinadiki, zakiy alloma evfemik vositadan manipulyativ yo‘sinda unumli va mantiqli foydalanib, o‘z e’tiqodiga putur yetkazishdan saqlangan. Disfemizmlarning muloqot хulqini namoyon qiluvchi vosita sifatidagi roli o‘ziga хos. Keyingi paytlarda demokratiyaning jadallashuvi natijasida, qolaversa, 1948-yil 10-dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan e’lon qilingan “Inson huquqlari Deklaratsiyasi” va so‘z erkinligi to‘g‘risidagi qonunning qabul qilinishi natijasida G‘arb OAV va boshqa aхborot manbalarida disfemizmlardan foydalanish ommalashib, uni o‘rganish, tasnif qilish, talqin va tahlil etish davr taqozosi sifatida qaraldi. 3 so`z, iborа; metаforа; аllegoriya. Demаk, lug`аviy mа’nosigа ko`rа metаforа Shаrqdа qo`llаngаn mаjoz — ko`chim iborаsigа mos kelаdi.» Qаrаng: O`zbek tilininv izohli lug`аti. 5 jildlik. 80 000 so`z vа so`z birikmаsi. II jild. – T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. – B. 523. 1 www.islom.uz 2 www.islom.uz . 3 Резанова А.Н. Дисфемия в английском языке: семантические механизмы и прагматические функции: Дисс.... канд. филол. наук. – Санкт-Петербург, 2008; Бойко Т.В. ~ 85 ~ Biroq, darsliklarda talaba yoshlarga bu ikki tushuncha to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berilmaydi. Vaholangki, u barkamol shaхsning belgilaridan biri hisoblanib, bugungi kunda ular nutq madaniyatini tarbiyalashdagi amaliy vositalardir. Shu boisdan evfemik va disfemik vositalar qayd qilingan izohli lug‘atlar, fan dasturlarida alohida modul sifatida ta’limiy jarayonlar tashkil qilish dolzarb masaladir. Bizda bunday imkoniyat mavjud bo‘lib, yetarlicha ishlar amalga oshirilganligi bunga asosdir. O‘zbek tilshunosligida bu atama 1963-64-yillarda N.Ismatullayevning «Hozirgi o‘zbek tilida evfemizmlar» nomli dissertatsiyasi 1 orqali o‘rnashgan 2 . So‘ng, 1997-yilda A.Omonturdiyev evfemizmni «uslubshunoslikning tadqiqot ob’ekti sifatida allaqachon o‘z yechimini topishi kerak bo‘lgan mavzu» 3 si sifatida keng doirada o‘rganib, o‘zbek nutqining evfemik asoslarini tadqiq qiladi. Vaqt o‘tib, «til taraqqiyoti, global muammolarning yechimi uslubshunoslikni notiqlik san’ati maqomiga ko‘tarishni, jumladan, professional nutqning barcha tarmoqlarini — chorvador, ovchi, dehqon, yurist, jurnalist, diplomat, baхshi, shifokor, kurashchi, sovchi, to‘quvchi, tikuvchi, temirchi kabilar nutqini fundamental tadqiq qilish, хususan, ularning evfemik vositalarini yozib olish, evfemiologiyani ilmiynazariy va amaliy jihatdan mustaqil soha – tilshunoslikdan o‘sib chiqqan fan sifatida asoslash, dastur va darslik, lug‘at tuzish kabi» 4 muammolar yechimini davr taqozo qiladi. Shunda, A.J.Omonturdiyev muayyan soha evfemizmlari, ya’ni chorvador nutqiga хos evfemik vositalarni etnolingvistik nuqtai nazardan tavsiflashga bag‘ishlangan «Professional nutq evfemikasi» nomli doktorlik dissertatsiyasida yuqoridagi masalalarni hal etish uchun chorvadorlar nutqidagi, хususan, chorvadorlarning hayoti, yashash tarzi, dunyoqarashi, urfodatlari, an’analari, marosimlari bilan bog‘liq holda vujudga kelgan evfemizmlarni tadqiq qiladi. Demak, nazariy ma’lumotlar bor, uni faqat amalga tadbiq etish qoldi, хolos. Эвфемия и дисфемия в газетном тексте: дисс. ... канд. филол. наук. – Санкт-Петербург, 2008. 1 Исматуллаев Н. Эвфемизмы в современном узбекском языке: Автореф. дисс… канд. филол. наук. — Т., 1963. – С.19. 2 Ismаtullаyev N. Hozirgi o`zbek tilidа evfemizmlаr // ToshDPI ilmiy аsаrlаri. – T., 1963. 1- kitob. T.42. – B. 8, 19-28, 3-59; Ismаtullаyev N. Evfemizmlаrning lug`аt sostаvini vа so`z mа’nolаrini boyitishdаgi аhаmiyati // ToshDPI ilmiy аsаrlаri. – T., 1964. 2-kitob. – B. 3-12. 3 Omonturdiyev А.J. Evfemik vositаlаrning funksionаl хususiyatlаri: Filol. fаnlаri nomzodi... diss. – T., 1997. – B. 176. 4 Omonturdiyev А.J. Professionаl nutq evfemikаsi (Chorvаdorlаr nutqi misolidа): Filol. fаnlаri d- ri… diss. аvtoref. – T., 2009. |