O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

F
D
r

22
,
1

. 
Agar olisdagi manbadan yorug‘lik nuri to‘g‘ridan-to‘g‘ri linzaga tushirilsa, 
difraksiyalangan nur uchun ekran vazifasini linza tutgichi bajaradi. Bu vaqtda D 
deb linza diametrini tushunish kerak. 
2-rasm. Nuqtaviy manba difraksiyasi (dumaloq tirqishdagi difraksiya). 
Markaziy yorug‘ dog‘ga yorug‘likning qariyib 85% energiyasi tushmoqda. 
Difraksion tasvirning o‘lchami juda kichik, masalan, to‘lqin uzunligi 

=500 nm
bo‘lgan monoxromatik yorug‘lik diametri D=5sm, fokus masofasi F=50 cm 
bo‘lgan linzaning fokal tekisligidagi markaziy yorug‘ dog‘ning radiusi taxminan 
0,006 mm ga teng. 
2. Optik qurilmalar ajrataolishning difraksion chegarasi 
Ko‘pincha optik qurilmalarda (fotoapparatlar, proyektorlar va boshqa) difraksion 
tasvirning aniq emasligi optikasining mukammal emasligidadir. Yuqori sifatli 
astronomik qurilmalarda sifatli difraksion tasvir olish mumkin. Bir-biriga yaqin, 
ya’ni bir-biridan (burchak masofada joylashgan ikkita yulduzni difraksion tasvirini 

---

qaraymiz. Kamchiliklar va aberratsiyalar bartaraf qilingan deb faraz qilsak, 
ob’ektivning fokal tekisligida yulduzlarning difraksion tasviri kuzatiladi (3-rasm). 
3-rasm. Teleskop ob’ektivi fokal tekisligida ikkita yaqin yulduzning difraksion 
tasviri. 
3-rasmda difraksion manzaralar markazlari orasidagi masofa 

l markaziy yorug‘ 
dog‘ radiusi r dan katta – bunday holda yulduzlar tasviri kuzatuvchiga alohida-
alohida kuzatiladi. Bundan ko‘rinadiki, teleskop ob’ektivi ikkita yaqin yulduzni 
ajratish imkonini beradi. Agar yulduzlar orasidagi burchak masofa kichik bo‘lsa, 
difraksion manzaralar bir-birini qoplaydi va yulduzlar alohida-alohida 
kuzatilmaydi. XIX asrning oxirlarida Angliyalik fizik J.Releyning aytishi bo‘yicha 
ajratishni to‘liq deb hisoblash mumkin, agar 

l - tasvirlar markazlari orasidagi 
masofa Eyri diskining radiusiga teng (yoki katta) bo‘lsa (4-rasm) 

l = r shart Reley 
ajratish kriteriyasi deb yuritiladi. Buni quyidagicha sharhlash mumkin. Reley 
shartiga asosan ikki spektral chiziqni to‘la ajratib ko‘rish faqat shu vaqtda mumkin, 
agar birinchi spektral chiziq intensivligining minimumiga ikkinchi spektral 
chiziqning maksimumi, ikkinchi spektral chiziqning minimumiga birinchi spektral 
chiziqning maksimumi to‘g‘ri kelsa, hamda I
1
=I
2
bo‘lsa, bir-biriga yaqin bo‘lgan 
ikki chiziq intensivligining o‘zaro qo‘shilishidagi chuqurcha qo‘shni maksimumlar 
balandligining kamida 20% ga teng bo‘lishi shart. Agar bu chuqurcha 20% dan 
kichik bo‘lsa, ikkala spektral chiziq qo‘shilib ketadi. 
Bu kriteriyadan ko‘rinadiki: 
F
D
F
l


22
,
1
min
min




yoki
D


22
,
1
min


---

Ob’ektiv diametri D = 1 m bo‘lgan teleskop 

min
=6,7

10
-7
rад burchakli masofada 
bo‘lgan ikkita yulduzni ajratishi mumkin ( 

=550 nm uchun). 
4-rasm. Reley sharti. Qizil egri chiziq – umumiy intensivlikning taqsimoti. 
1990-yilda orbitaga olib chiqilgan Xabbl teleskopi ko‘zgusining diametri D=2,40 
m ga teng. 

=550 nm to‘lqin uzunligi uchun burchakli ajrata olish chegarasi 
7
min
10
8
,
2




rad teng. Atmosferadagi jarayonlar kosmik teleskop ishiga halaqit 
bermaydi. 
Quyidagi kattalik teleskopning ajrata olish kuchi deb yuritiladi: 


22
,
1
1
min