Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Materialistik monizm
deb tavsiflanadigan birinchi yondashuv dunyo yagona va uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi zamirida ayni shu moddiylik yotadi , deb hisoblaydi. Bu konsepsiyalarda ruh, ong va ideallikdan emas, balki moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning oʻta rivojlangan koʻrinishlariga biz Fales, Geraklit, Spinoza, va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz. Shuningdek, Zardoʻshtiylik dinining muqaddas kitobi boʻlmish ―Avesto‖ning ―Yushtlar‖ qismidagi koʻpxudolik aqidalariga zid oʻlaroq ―Gohlar‖ qismida yakkaxudolik gʻoyalari targʻib qilingan. Idealistik monizm materiya‘ni har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yoʻq boʻlmasligi va birinchi asosiga ega boʻlgan qandaydir ideal narsaning mahsuli deb hisoblaydi. Bunda obyektiv-idealistik monizmni (masalan, Platonda – bu oʻlmas gʻoyalar, zardoʻshtiylikda olov, oʻrta asr falsafasida – Xudo, Gegelda – yaratilmaydigan va oʻz-oʻzidan rivojlanadigan «mutlaq gʻoya») va subyektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy holatlarini «neytral» asosdan – dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari, «elementlari»dan keltirib chiqargan Max) farqlash mumkin. Dualizm . Birinchi asos sifatida ikkita substansiya olingan falsafiy yondashuv dualizm (lot. dualis – ikki yoqlama) deb ataladi. Nemis faylasufi X.Volf XVIII asr boshida «dualizm» ata‘masini falsafiy muomalaga kiritgan. X.Volf dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, gʻoyalar va aql- idrokning alohida oʻrnini aniqlash hamda ta‘kidlashga harakat qilgan. Uning zamondoshlari – ma‘rifatli absolyutizm gʻoyalarining tarafdorlariga ta‘siri juda katta boʻlgan. X.Volfning falsafaga oid qoʻllanmalari barcha oʻquv yurtlarida oʻqitilgan va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular 163 universitet ta‘limiining asosiy manba‘lari sifatida amal qila boshlagan. Rene Dekart falsafa tarixidan dualizmning yorqin vakili sifatida oʻrin oldi. R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiya‘ning butunlay ruhsizligi haqidagi yondashuvga olib keldi. R.Dekart nazarida, moddiy jismoniy substansiya oʻz atributi sifatida uzunlik, kenglik va chuqurlik koʻlamigagina ega. U mutlaq boʻshliqni istisno etadi, harakatlanish, ya‘ni jismoniy zarralarni boʻlish, joydan-joyga koʻchirish va oʻzgartirish qobiliyatiga ega. Ma‘naviy hayot faylasuf nazarida moddiy hayotdan alohida, oʻzining bilish va fikrlash faoliyati, intellektual intuitsiya va deduksiya kabi oʻziga xos koʻrinishlarida namoyon boʻladi. U ruhiy substansiya‘ning butunlay jismsizligini e‘tirof etdi. Garchi R.Dekart yangi falsafa va fan asoschilaridan biri boʻlsa-da, uning gʻoyalarida oʻrta asr falsafasidan meros qolgan «substansiya» ata‘masining alohida narsani tushunish uchun qoʻllanilishiga, shuningdek, u ikki muhim - universal va Cheksiz substansiya – fikrlash va koʻlamni alohida erkin maqomga ega, deb e‘lon qilganiga duch kelish mumkin. R.Dekartning «cogio ergo sum» – «men fikrlayapman, demak, mavjudman», degan iborasi falsafiy tafakkurni barcha narsalarning negizi sifatida tan olganligidan da‘lolat beradi. R.Dekart fikrlovchi substansiya‘ning uzviyligini va har bir «Men», ya‘ni aqlli jonzotga bevosita, koʻlamli substansiya esa – bilvosita ochiqligini isbotladi. Ajralmas substansiya (aql) metafizikaning oʻrganish predmetini, ajraluvchi substansiya (koʻlam) esa fizika predmetini tashkil etadi. Biroq, ikki substansiya – ma‘naviy va moddiy substansiyalarni farqlash, bu mantiqiy nuqtayi nazardan notoʻgʻri va ratsional ma‘noda juda koʻp qiyinchiliklarga sabab boʻlishi mumkin. Fikrlash va koʻlamga ikki substansiya tarzida, ya‘ni bir-biriga bogʻliq boʻlmagan mustaqil asoslar sifatida yondasxilganida, «ruh» va «tana» oʻz harakatlarida qanday uygʻunlashishi, umuman, «tana» qanday qilib fikrlash qobiliyatini kasb etishi mumkinligini tushunish qiyin. Mohiyat-e‘tiboriga koʻra, substansiya butun mavjudot asosi, hamma narsani oʻz ichiga oluvchi va oʻzini namoyon qilish uchun hech narsaga muhtoj boʻlmagan yagona birinchi asos sifatida namoyon boʻlgan. Fransuz faylasufi J.Lametri oʻzining «Ruhning tabiiy tarixi» deb nomlangan asarida dualizmni inkor qiladi. U oʻzida tajriba oʻtkazgan – bezgak kasalligiga chalingach, uning kechishini kuzatgan, pirovardida, insonning ruhiy holati uning jismoniy vujudiga bogʻliq, degan xulosaga kelgan. J.Lametri monistik-materializmni himoya qilib, Cheksiz takomillashuvchi yagona moddiy substansiya mavjud, degan gʻoya‘ni ilgari surgan. Substansiyaga xos sezish va fikrlash qobiliyati vujudli jismlarda mavjud boʻladi. Sezish va fikrlash qobiliyatining oʻzi tashqi jismlarning miyaga ta‘siri bilan bogʻliq. Shu sababli aynan tashqi dunyo insonning «miya 164 ekrani»da aks etadi, tana ehtiyojlari esa, J.Lametrining fikriga koʻra, «aql mezoni» sifatida amal qiladi. Ikki asos, muhabbat va nafrat, yaxshilik va yomonlik, erkinlik va zaruriyatning teng huquqliligi gʻoyasi ilgari surilgan har qanday falsafiy nazariya dualistik nazariya sifatida amal qilgan. Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|