167
Demokrit
barcha narsalar oddiy ajralmas zarralar –
atomlardan iborat,
degan gʻoya‘ni ilgari surgan. Uning tasavvurida bu zarralar bir-biri bilan
toʻqnashib, bir-biriga yopishib
va bir-biri bilan birikib, biz koʻradigan
narsalarni hosil qilgan. Narsalarning xossalari pirovard natijada ularni tashkil
etuvchi atomlar shakli, kattaligi, oʻzaro joylashuvi va harakatiga bogʻliq. Bu
barcha narsalarni tavsiflash va tushuntirishga asos qilib yagona umumiy
sxemani – bilish obyektining har qanday obyektni atomlar birikmasi sifatida
aks ettiruvchi modelini olish imkonini beradi. Shunday qilib, antik faylasuflar
nuqtayi nazaridan, materiya – bu barcha narsalar asosi. Odatda bular qadimgi
donishmandlarning farazlari boʻlgan va ularning materializmi oʻta
sodda
xususiyat kasb etgan, chunki nazariy xulosalar
borliqni kuzatish natijasi,
tabiatni eksperimental oʻrganish mavjud emasligi mahsuli boʻlgan.
Demokrit, Epikur, Lukretsiy Karning atomistik nazariyasida barcha
narsalarning substrati sifatidagi materiya atomlar yigʻindisi koʻrinishida
namoyon boʻladi. Ular shakli, katta-kichikligi, ogʻirligiga koʻra har xil, lekin
boʻlinmas va yoʻq boʻlmasdir. Ob‘ektlarning
rang-barangligi atomlar
konfiguratsiyasining turliligi bilan izohlanadi.
Materiya falsafiy kategoriyasini ilk bor Platon ishlatgan. U
hyle
ata‘masini muomalaga kiritgan va u bilan kattaligi va shakl-shamoyili har xil
jismlar paydo boʻlishiga asos boʻlib xizmat qiladigan sifatlardan mahrum
substrat (material)ni ifodalagan. Platon talqinida
materiya shaklsiz va
nomuayyan boʻlib, har qanday geometrik shakl koʻrinishini kasb etishi
mumkin boʻlgan makon bilan tenglashtiriladi. Keyinchalik materiya haqidagi
tasavvurlar asosan uning muayyan xossalari (massa,
energiya, koʻlam) bilan
bogʻlangan va muayyan turlari (modda, atomlar, korpuskulalar va sh.k.) bilan
tenglashtirilgan.
Platonning «Timey» dia‘logi mazmunidan kelib chiquvchi materiya
haqidagi ta‘limot qadimgi yunon falsafasida alohida oʻrin tutadi. Birinchidan,
Platon «materiya» tushunchasini ifodalash uchun maxsus ata‘ma
qoʻllamagan, bu borada tushunish ancha mushkul boʻlgan «tur»
ekani
haqidagi ishoradan boshqa aniqroq tushuntirishlar ham bermagan.
Ikkinchidan, u har qanday tugʻilishning «doya»si va «enaga»si boʻlish
Dostları ilə paylaş: