O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Tarix va madaniy meros fakulteti

III.Buxoroxonliginingtashkiltopishivasiyosati.



1533 yilgachamamlakatmarkazi Samarqand boʻlgan. Ubaydullaxon davrida (1533—39) poytaxt Buxoroga koʻchirilganvaxonlikBuxoroxonliginominiolgan. 1510 yil Marv yaqinida Shayboniyxon shohIsmoil I SafaviyqoʻshinlaridanyengilibhalokboʻlgandankeyinMovarounnahrtemuriylardanZahiriddinMuhammadBoburqoʻligaoʻtadi. Lekin, koʻpoʻtmayshayboniylaryanaMovarounnahrniegallaganlar. ShuvaqtdanboshlabMovarounnahrbutunlayshayboniylargatobeboʻlgan. OʻshavaqtlardaxonlikkahozirgiOʻzbekistonvaTojikistonningkattaqismi, BalxvaBadaxshonkirgan. UbaydullaxonvafotidankeyinBuxoroxonligimaydaboʻlaklargaboʻlinibketgan. BuxorodaUbaydullaxonningoʻgʻliAbdulazizxon, SamarqanddaesaKoʻchkunchixonningoʻgʻliAbdullatifxonmustaqillikeʼlonqilgan. BalxvaBadaxshondashayboniylardan Pirmuhammadxon mustaqilhukmronlikqilgan. Shuyillarishayboniysultonlarivamahalliymulkdorlarninghokimiyatuchunkurashikuchaygan. ToshkentvaTurkistondaNavroʻzAhmadxon (Baroqxon), Karmana vaMiyonqoldaIskandarxon, BalxdaPirmuhammadxonvaboshqakichikkichikhukmdorlarmustaqilboʻlibolganlar. 1551—56 yillarda shayboniylar oʻrtasidagiMovarounnahruchunkurashdaIskandarxonningoʻgʻliAbdullaxongʻolibchiqib, Buxoroxonligidaoʻzhokimiyatinioʻrnatgan. 1557 yildanboshlabBuxorouzilkesilxonlikpoytaxtigaaylangan. Iskandarxon (1563—83) vauningoʻgʻli Abdullaxon II davridaBuxoroxonliginingsiyosiymavqeiortgan. AbdullahXon II Balx (1573), Samarqand (1578), Toshkent (1582), Fargʻona (1583), Badaxshon (1584), Koʻlob (1585), Xuroson (1588), Xorazm (1595—96) ustidanoʻzhukmronliginioʻrnatgan; markaziydavlatboshqaruvdevoninimustahkamlagan. Shundayqilib 16-asr oxirigakelibBuxoroxonligimarkazlashganulkandavlatgaaylangan. SharqdaQashqarbilanchegaradoshboʻlgan, gʻarbiychekkasiOrolvaKaspiydengizisohillarigachaboribtutashgan. Xonlikningshim.dagichegaralariTurkistonvaSayramgachayetib, jan.daXurosonningsharqiyqisminioʻzichigaolgan. Shayboniylarhukmronligiyillarida, ayniqsaAbdullaxon II zamonidaBuxoroxonligidadehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiqrivojlangan, madaniyhayotanchayuksalgan. Judakupsugʻorishinshootlari: Abdullaxonbandi, Tuyatortarkanali, Oqchopsoytoʻgʻonivasuvombori, Vaxshdanchiqarilgankoʻplabariqdarningqurilishidehqonchiliknirivojlantirdi. BuvaqtlardaBuxoroxonligidabugʻdoyning 10 xilturi, suli, qoʻnoq, joʻxori, mosh, noʻxat, makkajoʻxori, loviya, sholi, paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavotvapolizekinlariekilgan, bogʻdorchilik, chorvachilikvaipakchilikrivojlangan. Samarqand, Buxoro, Margʻilon, Xoʻjand, Andijon, Toshkent, Jizzax, Oʻratepa, Shaxrisabzvaboshqayirikshaharlardahunarmandchiliktaraqqiyqilgan. Samarqandqozikalonininghujjatlaridanmaʼlumboʻlishicha, 16-asrda Samarqanddahunarning 61 turimavjudboʻlgan. Movarounnahrlikkosiblarzoʻrsanʼatbilanturlitumanmetallbuyumlar, ipvaipakmatolar, aʼlonavliqogʻozlarishlabchiqarganlar. Buxoroshahribirmunchakengaytirilgan, devorvaharbiyistehkomlarqaytadanqurilgan. Shahardamadrasalar, xonaqohvakarvonsaroylar, yangirastalarbarpoqilingan. Shaharlaroʻrtasidagisavdoyoʻllaridatim (Abdullaxontimi), koʻchalarchorrahasiustigagumbaztoqlar, hammomlar, karvonyoʻllaridasardobalar, karvonsaroylar, koʻpriklarqurilgan. ShayboniylarzamonidaBuxoroxonliginingHindiston, Turkiya, Rossiyabilansavdovadiplomatikmunosabatlaririvojlangan. Tarixiymanbalardanmaʼlumboʻlishicha, 1572—78 yillariHindistondaBuxoroxoniningelchilari, BuxorodaesaHindistonpodshohiAkbarnttelchilariboʻlgan. Abdullaxondavridaboshlanganichkisiyosiynizolarnatijasida 1598 yildaAbdullaxonningoʻzivashuyildauningoʻgʻliAbdulmoʻminoʻldirilgan. TaxtgaPirmuhammadxon II chiqqan. Ammo uninghukmronligi ham uzoqqabormay, 1601 yiltaxtdanagʻdarilgan. Shu bilanqariyb 100 yilhukmsurganshayboniylarsulolasibarhamtopib, MovarounnaxrdaJoʻjixonnaslidanboʻlganashtarxonjlar (joniylar) sulolasihukmronligiboshlangan.Mamlakatiqtisodiyhayotidadehqonchilik, xunarmandchilik, ichkivatashqisavdoasosiyoʻrinniegallagan. Ichkinizolarboʻlibturishigakaramayiqtisodiyotningbusohalaririvojlanishdadavometdi. Dehqonchiliksugʻorishbilanbevositabogʻliqboʻlgan. SugʻorishtarmoqlariZarafshonvaAmudaryodanchiqarilgan. Abdullaxon II ning 1583 yildaNurotatogʻlari shim. yon bagʻirlaridagiEskiOqchobqishlogʻiyaqinidaqurdirgansuvomboriqoldiqlarihozirgachasaqlangan. Shuningdek, Zarafshondaryosida Puli Karmana, Puli MehtarQosimva Puli Chahorminorkabisuvtaqsimlagichlarqurilgan. ZarafshondanJizzaxgaTuyatortararigʻichiqarilgan. SugʻorishtarmoqlariamirShohmurodvaamirHaydardavrlarida ham anchakoʻpaydi, koʻchmanchilarningoʻtroqlashuvikuchaydi.
Xonlikdayeregaliginingasosan 3 turi — amlok (amir .boshchiligidagimulkdorlarguruhiixtiyoridagiyerlar), mulk (xususiyyeregalarigaqarashli) vavaqf (musulmonruhrniylari, Madrasa, masjid vamozorlargaqarashli) yerlarimavjudboʻlgan. Xonlikdadehqonlaryerniasosan, ijaragaolibishlaredi. Soliqturivatoʻlovlarningkoʻpligidan, begormajburiyatidanbezorboʻlganmehnatkashxalqtez-tezgʻalayonqilibturardi. Dehqonchilikdaasosangʻalla, paxtaekilgan. IpakchilikkoʻproqZarafshonvodiysidarivojlaigan. Chorvachilikdaot, tuya, qoramol, qoʻyboqilgan. Hunarmandchilikningkoʻpturlariravnaqtopgan. Xususan, toʻqimachilik, tikuvchilik, misgarlik, zargarlikbuyumlarixonlikdantashqarida ham haridorgirboʻlgan. Shaharvayirikqishloklaraholisiningtalayqisminihunarmandlartashkiletaredi. ToʻqimachilikmahsulotlariYaqinSharq (mas, ZandanaqishlogʻidatoʻqilganzandaniychimatosibutunSharqdamashhurboʻlgan) mamlakatlarigachiqarilgan. Hayotnitebratuvchibuikkiyoʻnalishichkivatashqisavdotakdirini ham belgilagan. Dehqonchilikvahunarmandchilikmahsulotlariichkivatashqibozortalablariniqondiribturgan. Xonliklaroʻrtasidasavdouzluksizdavometgan. AyniqsaBuxoroshahriOʻrtaOsiyoningengyiriksavdomarkazisifatidamashhurboʻlib, koʻplabkarvonsaroylargavasavdorastalarigaegaboʻlgan.
Buxoroislomdinimarkazlaridanbirisifatidamashhuredi: AbdulazizxonvaAbdullaxonsaroyidabadiiybezaklinodirasarlartoʻplangankutubxonamavjudboʻlgan. Bu yerdamohirxattotlarvaminiatyurachirassomlarishlab, qoʻlyozma, adabiyot, tarixvaboshqafanlarsohasidayaratilganasarlarnikoʻchirish, bezashvakitobholigakeltirishbilanmashgʻulboʻlganlar.
Ubaydullaxonpoytaxtni Samarqanddan Buxoroga koʻchirtirdi. UbaydullaxonBuxorogaota-merosmulk deb qararedi, chunkiShayboniyxonhayotligidayoqBuxorohokimliginiukasi Mahmud SultonUbaydullaxonningotasigaberganedi. Shu tariqa, shayboniylarningMovarounnahrdatashkiletgandavlatiendilikdarasmiyravishdaBuxoroxonligi deb ataladiganboʻldi. Ubaydullaxondansoʻng shayboniylar sulolasivakillarioʻrtasidaoʻzaronizolar avjiga chiqdi. Buningoqibatida Abdullaxon I ningqisqahukmronligi (1540-1541) dansoʻngmamlakatdaqoʻsh-hokimiyatchilikvujudgakeldi. Yaʼnibirdavlatdaikkihukmdorpaydoboʻldi. Biri — UbaydullaxonningoʻgʻliAbdulazizxonBuxoroda, ikkinchisi — KoʻchkinchixonningoʻgʻliAbdulatifxonSamarqanddahukmdorlikqilaboshladilar. Mamlakatbirnechamustaqilhokimliklargaboʻlinibketdi. Biroqqachondir, kimdirbuholatgachekqoʻyishikerakedi.
Mamlakatdagiparokandalikkachekqoʻyishuchunmarkaziyhokimiyatniyanatiklashvakuchaytirishzaruredi. Bu zaruriyatniqonliurushlarsizamalgaoshiribboʻlmasedi. Ana shundaysharoitdakurashmaydonigaMiyonqolhukmdoriShayboniy Iskandar SultonningoʻgʻliAbdullaxon II (1534-1598) chiqdi. Abdullaxonningbutunhukmronlikdavritinimsizurushlardakechdi. Shundankeyinuningdavlatisarhadlarijanubda Hirotdan Mashhadgacha, shimoldaOroldengizigacha, KaspiydengizidanIssiqkoʻlgachayetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yanayagonahukmdorqoʻliostidabirlashtirildi. XVI asroxirlarigakelibBuxoroxonliginisbatanmarkazlashganulkandavlatgaaylandi. Shundayqilib, XVI asrdagidavlatchiligimiztarixidayetakchisulola — shayboniylarsulolasiboʻldi. Bu sulolaoʻzbekdavlatchiligirivojigamaʼlumdarajadahissaqoʻshdi.
Sulolaningengqudratlivakili Abdullaxon II davridaesaoʻzbekdavlatchiligioʻztarixidayanabirboryuksakdarajagakoʻtarilaoldi. Abdullaxon II garchanddavlatnimarkazlashtiraolganboʻlsa-da, davlatdagiichkinizolargatoʻlabarhamberaolmadi. Abdullaxon II SibiruchunRossiyadavlatibilankurasholibbordi, lekinuningqarindoshiSibirxoni Kuchumxon magʻlubiyatgauchradi.
ShayboniyAbdullaxon II 1598-yil fevraloyidavafotetgach, taxtgauningoʻgʻliAbdulmoʻminoʻtqazildi. Biroqoʻshayili — 1598-yil iyuloyidaAbdulmoʻminfitnachilartomonidanOʻratepavaZominoraligʻidaoʻldirildi. Undanqolganikkiyasharoʻgʻilningxonlikhuquqinihechkim tan olmadi.


Xulosa
XulosaqilibaytgandaxonliklarningTashkiltopishivaularningsiyosiytarixihaqidayaxshima’lumotgaegabo’ldim.XIX asro’rtalaridaO’rtaOsiyodauchdavlat - Buxoroamirligi, Qo’qon va Xiva xonliklari joylashganedi. Jahonningboshqahududlaridagikabibudavlatlarda ham hayoto’zoqimibilanborardi. O’zarourushlarushbu davlatlar aholisiningiqtisodiyvama’naviytaraqqiyotigato’sqinlikqilganbo’lsa-da, to’xtatibqololmadi. Bu davrdaO’rtaOsiyodavlatlariningYevropavaOsiyodagiko’plabchet davlatlar bilansavdo-iqtisodiyaloqalaririvojlanibhamdakengayibbordi. O’rtaOsiyoxalqlariningijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviyrivojlanishio’ziningtarixantarkibtopganmadaniyan’analarihamdamillatlararoaloqalarnitiklash, mustahkamlash, fan vama’rifatniyanadarivojlantirishzarurliginianglashgaolibkeldi.
XIX asrningo’rtalaridaBuxoroamirliginingchegarasiEron, Xivaxonligivaqozoqjuzlarihududibo’ylabo’tardi. Buxoroamirliginingumumiymaydoni 200 mingkv. km danziyodedi. Amirlikmarkazi Samarqand, Buxoro, Panjikent, O’ratepa, Qarshi, Turkistono’lkasisingarivayanaboshqayirikshaharlarigaegabo’lganZarafshonvodiysiedi.
XVIII asrningbirinchiyarmidaFarg’onamulkiBuxoroxonligitarkibidanajralibchiqdi. Bu mulkhududidamustaqilQo’qonxonligituzildi. XIX asrningo’rtalaridaQo’qonxonligigahozirgiFarg’onavodiysi, Yettisuvningkattaqismi, Qirg’izistonningtog’li hududlari, Toshkent viloyatihamdaQozog’istonningjanubikirganedi. Bu davrdaQo’qonxonligimaydonibo’yichaengkattavaaholisitarkibibo’yichaengko’pmillatlixonlikhisoblanaredi. Qo’qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg’ilon, Xo’jand, O’sh, Chimkent vaboshqashaharlariqtisodiyhamdasiyosiymarkazlarbo’lib, Qo’qonpoytaxtshaharedi.