35
3) otlashgan soʻzlar bilan:
a) otlashgan sifat bilan:
Yaxshiga
yondash,
yomondan
qoch.
b) otlashgan son bilan:
Beshdan
ikkini ayirish kerak.
v) otlashgan sifatdosh bilan:
Aytganimga
koʻnishmadi.
g) otlashgan ravish bilan:
Kamiga
uzr soʻraymiz.
d) otlashgan taqlid soʻz bilan:
Zambaraklarning
gumbur-
gumburiga
quloq soldi.
e) otlashgan undov soʻz bilan:
Uning
dod-voyiga
quloq solmadi
.
f) otlashgan modal soʻz bilan:
Boriga
shukur qilish kerak.
4) ibora bilan:
Ogʻzi boʻshga
ishonib boʻlmaydi.
5) soʻz birikmasi bilan:
Kecha kelmaganlarga
xabar berish kerak.
Koʻmakchilar yordamida shakllangan vositali toʻldiruvchilar bilan
xuddi shu koʻrinishda shakllangan vaziyat hollari savollariga qarab
farqlanadi:
Paxta
mashinabilan
terildi (nima bilan? -
toʻld.).
Paxta
zavqbilan
terildi (qanday? -
hol). Joʻnalish, oʻrin-payt va chiqish
kelishigidagi soʻzlar doimo toʻldiruvchi boʻlib kelavermaydi, ular hol
vazifasini
ham bajaradi, bunda ham ular savolga qarab farqlanadi:
U
yolgʻondan
(yolgʻondakamiga, joʻrttaga)
hayron boʻldi (qanday? -
hol
). U
akasidan
eshitdi (kimdan? -
toʻld
.). U
maktabga
bordi
(qayerga? -
hol
).
Menga
gapirdi (kimga? -
toʻld
.).
To`ldiruvchining ta’rifi
To`ldiruvchining ta’rifi
Gapdagi biror bo`lakni to`ldirib, unga
boshqaruv yo`li bilan tobe holatda
bog`langan bo`lak
toldiruvchi
deyiladi.
To`ldiruvchi asosan fe’l kesimga
bog`lanadi:
Men bu gapni ukamdan
eshitdim.
Gapdagi biror bo`lakni to`ldirib, unga
boshqaruv yo`li bilan tobe holatda
bog`langan bo`lak
toldiruvchi
deyiladi.
To`ldiruvchi asosan fe’l kesimga
bog`lanadi:
Men bu gapni ukamdan
eshitdim.
37
Aniqlovchi
Gapdagi biror boʻlakning belgisini yoki bir narsa-buyumning
boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan boʻlak
aniqlovchi
deyiladi.
Aniqlovchi gap ichida har doim otga yoki otlashgan soʻzga
bogʻlanadi:
Mayda
qor yogʻyapti.
Qovunning
ogʻiri,
tarvuzning
engili shirin boʻladi.
Aniqlovchi gap ichida egaga ham,
kesimga ham, toʻldiruvchiga
ham, holga ham tobe boʻla oladi.
Oppoq
mashina
keng
koʻchada
navbatdagi
chorrahani kesib oʻtmoqda edi. Toshkent
juda chiroyli
shahar.
Aniqlovchi ikki xil boʻladi:
1. Sifatlovchi-aniqlovchi
Vositasiz
to`ldiruvchining
ifodalanishi
Vositasiz
to`ldiruvchining
ifodalanishi
ot bilan:
Yosh havaskorlar ashulani
zavq bilan aytdilar.
olmosh bilan:
Sizni chaqirishyapti.
ibora bilan:
O`ziga birovning oz-moz
til tеgizishini ko`tarmasdi.
so`z birikmasi bilan:
Sеn ko`rganni u
ham ko`rgan.
ot bilan:
Yosh havaskorlar ashulani
zavq bilan aytdilar.
olmosh bilan:
Sizni chaqirishyapti.
ibora bilan:
O`ziga birovning oz-moz
til tеgizishini ko`tarmasdi.
so`z birikmasi bilan:
Sеn ko`rganni u
ham ko`rgan.
Vositasiz to`ldiruvchining
otlashgan so`zlar bilan ifodalanishi
Vositasiz to`ldiruvchining
otlashgan so`zlar bilan ifodalanishi
otlashgan
sifat bilan
:
Yaxshini maqtasang
yarashadi.
otlashgan
son bilan
:
Uchni uchga ko`paytiring.
otlashgan sifatdosh bilan:
Bo`linganni bo`ri yеr.
otlashgan ravish bilan
:
Ko`pini sizdan o`rgangan.
otlashgan tag`lid so`z bilan
:
Etigining g`arch-
g`urchini eshitdi.
otlashgan undov so`z bilan
:
Oh-vohini hеch kim
sеzmasin.
otlashgan modal so`z bilan
:
Borini sarfladi.
otlashgan sifat bilan
:
Yaxshini maqtasang
yarashadi.
otlashgan son bilan
:
Uchni uchga ko`paytiring.
otlashgan sifatdosh bilan:
Bo`linganni bo`ri yеr.
otlashgan ravish bilan
:
Ko`pini sizdan o`rgangan.
otlashgan tag`lid so`z bilan
:
Etigining g`arch-
g`urchini eshitdi.
otlashgan undov so`z bilan
:
Oh-vohini hеch kim
sеzmasin.
otlashgan modal so`z bilan
:
Borini sarfladi.
38
Sifatlovchi-aniqlovchi
predmetning belgisini, miqdorini,
tartibini
bildiradi va
qanday? qanaqa? qaysi? qancha? nechanchi? necha?
qaerdagi?
kabi soʻroqlarga javob boʻladi.
Sifatlovchi-aniqlovchi tomonidan aniqlangan boʻlak
sifatlanmish
deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish oʻzaro
bitishuv
yoʻli bilan
bogʻlanadi:
Notanish
kishi unga qaradi.
Sifatlovchi-aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:
1. Sifat bilan:
Biz
serjun
va
sergoʻsht
qoʻylarni koʻpaytiryapmiz.
2. Ot bilan:
Asfalt
yoʻldan mashinalar gʻiz-gʻiz oʻtib turibdi.
Bunday aniqlovchilar ba’zan majoziy (koʻchma) ma’noni ifodalashi
mumkin:
Kumush
choyshabyopibdalalar
...
3. Son bilan:
Toʻyga
uch qop
un olindi.
4. Olmosh bilan:
Bu
kitob meniki.
5. Sifatdosh bilan:
Oʻqigan
odam hayotda qiynalmaydi.
6. Ravish bilan:
Koʻp
gapning ozi yaxshi,
oz
gapning oʻzi yaxshi.
7. Taqlid soʻz bilan:
Shitir-shitir
ovoz eshitildi.
8. Modal soʻz bilan:
Bor
uyda bol tomadi.
9. Ibora bilan:
Unda
ogʻzining tanobi qochadigan
odat bor.
10. Soʻz birikmasi bilan (bunda
sifatlovchi va sifatlanmish,
qaratuvchi va qaralmish, toʻldiruvchi va toʻldirilmish, hol va
hollanmish birikmalari sifatlovchi-aniqlovchi boʻlib keladi):
U
birinchi kungi
ishni yakunladi.
Ukamning uyidagi
mollarni ham olib
ketishibdi.
Menga tegishli
boʻlakni qoldiring.
Ertaga boʻladigan
majlis qoldirildi.
Ba’zan sifatlovchi aniqlovchilar soʻz birikmalari bilan ifodalanib,
yoyiq holda
kelishi mumkin:
Misdekqizaribturgan
yuzini ikki kafti
orasiga olib, peshonasiga yuzini bosdi.
Bunda sifatdosh boshqa
soʻzlar bilan birikma hosil qilib,
sifatdosh qurilmani
(18; 95)
tashkil etadi.
2. Qaratqich-aniqlovchi
Qaratqich-aniqlovchi
biror narsa tegishli, qarashli boʻlgan shaxs
yoki predmetni bildiradi va
kimning?, nimaning?, qaerning?
soʻroqlariga javob boʻladi. Qaratqich-aniqlovchi tomonidan
aniqlangan boʻlak
Dostları ilə paylaş: