Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Koʻpini
 sizdan oʻrgangan. 
d) otlashgan taqlid soʻz bilan: 
Etigining 
gʻarch-gʻurchini
 eshitdi. 
e) otlashgan undov soʻz bilan:
Oh-vohini
hech kim sezmasin. 
f) otlashgan modal soʻz bilan: 
Borini
 sarfladi. 
4) ibora bilan:
Oʻziga birovning oz-moz 
til tegizishini
 koʻtarmasdi
. 
5) soʻz birikmasi bilan: 
Sen koʻrganni
u ham koʻrgan. 
Vositasiz toʻldiruvchi tushum kelishik qoʻshimchasiz ham 
qoʻllanadi
: Oʻquvchilar hozir 
kitob
oʻqishyapti. 
Vositasiz toʻldiruvchi ba’zan chiqish kelishigidagi soʻz bilan ham 
ifodalanadi, bunda u harakatni qisman oʻziga qabul qilgan predmetni 
ifodalaydi: 
Qani 
oshdan
 oling!
2
.
Vositali toʻldiruvchi
kimga? nimaga? kimda? nimada?
kimdan? nimadan? kim bilan? nima bilan? kim haqida?
kabi 
soʻroqlarga javob boʻladi va quyidagicha ifodalanadi: 
1) ot bilan:
Xatni 
qalam bilan
 yozdi. 
2) olmosh bilan: 
Ravshan 
sen bilan
 boradi. 

---

35 
3) otlashgan soʻzlar bilan:
a) otlashgan sifat bilan: 
Yaxshiga
 yondash,
yomondan
 qoch. 
b) otlashgan son bilan: 
Beshdan
 ikkini ayirish kerak. 
v) otlashgan sifatdosh bilan:
Aytganimga
 koʻnishmadi. 
g) otlashgan ravish bilan: 
Kamiga
 uzr soʻraymiz. 
d) otlashgan taqlid soʻz bilan: 
Zambaraklarning 
gumbur-
gumburiga
 quloq soldi. 
e) otlashgan undov soʻz bilan: 
Uning 
dod-voyiga
 quloq solmadi
. 
 
f) otlashgan modal soʻz bilan: 
Boriga
 shukur qilish kerak. 
4) ibora bilan: 
Ogʻzi boʻshga
 ishonib boʻlmaydi. 
5) soʻz birikmasi bilan: 
Kecha kelmaganlarga
 xabar berish kerak. 
Koʻmakchilar yordamida shakllangan vositali toʻldiruvchilar bilan 
xuddi shu koʻrinishda shakllangan vaziyat hollari savollariga qarab 
farqlanadi: 
Paxta 
mashinabilan
 terildi (nima bilan? -
toʻld.). 
Paxta 
zavqbilan
terildi (qanday? -
hol). Joʻnalish, oʻrin-payt va chiqish 
kelishigidagi soʻzlar doimo toʻldiruvchi boʻlib kelavermaydi, ular hol 
vazifasini ham bajaradi, bunda ham ular savolga qarab farqlanadi: 
U 
yolgʻondan
(yolgʻondakamiga, joʻrttaga)
hayron boʻldi (qanday? - 
hol
). U 
akasidan
eshitdi (kimdan? -
toʻld
.). U 
maktabga
bordi 
(qayerga? - 
hol
).
Menga
 gapirdi (kimga? -
toʻld
.). 
 
To`ldiruvchining ta’rifi
To`ldiruvchining ta’rifi
Gapdagi biror bo`lakni to`ldirib, unga
boshqaruv yo`li bilan tobe holatda
bog`langan bo`lak
toldiruvchi
deyiladi.
To`ldiruvchi asosan fe’l kesimga
bog`lanadi:
Men bu gapni ukamdan
eshitdim.
Gapdagi biror bo`lakni to`ldirib, unga
boshqaruv yo`li bilan tobe holatda
bog`langan bo`lak
toldiruvchi
deyiladi.
To`ldiruvchi asosan fe’l kesimga
bog`lanadi:
Men bu gapni ukamdan
eshitdim.

---

36 
Ikkinchi darajali
bo`1laklarning ta’rifi
Ikkinchi darajali
bo`1laklarning ta’rifi
Bosh bo`laklardan biriga
tobe bog`lanib, ularning ma’nolarini
to`ldiradigan, belgilarini aniqlaydigan
bo`laklar ikkinchi darajali bo`laklar
deb ataladi: 
Buyuk asarlar har
doim kitobxonni hayajonlantiradi
.
Bosh bo`laklardan biriga
tobe bog`lanib, ularning ma’nolarini
to`ldiradigan, belgilarini aniqlaydigan
bo`laklar ikkinchi darajali bo`laklar
deb ataladi: 
Buyuk asarlar har
doim kitobxonni hayajonlantiradi
.
Vositali
to`ldiruvchining
ifodalanishi
Vositali
to`ldiruvchining
ifodalanishi

ot bilan:
Xatni qalam bilan yozdi.

olmosh bilan: 
Ravshan sеn bilan
boradi
.

ibora bilan: 
Og`zi bo`shga ishonib
bo`lmaydi.

so`z birikmasi bilan: 
Kеcha 
kеlmaganlarga xabar bеrish kerak
.

ot bilan:
Xatni qalam bilan yozdi.

olmosh bilan: 
Ravshan sеn bilan
boradi
.

ibora bilan: 
Og`zi bo`shga ishonib
bo`lmaydi.

so`z birikmasi bilan: 
Kеcha 
kеlmaganlarga xabar bеrish kerak
.
Vositali
to`ldiruvchining otlashgan
so`zlar bilan ifodalanishi
Vositali
to`ldiruvchining otlashgan
so`zlar bilan ifodalanishi

otlashgan sifat bilan:
Yaxshiga yondash,
yomondan
qoch.

otlashgan son bilan:
Bеshdan ikkini ayirish kеrak.

otlashgan sifatdosh bilan:
Aytganimga ko`nishmadi
.

otlashgan ravish bilan:
Kamiga uzr so`raymiz.

otlashgan taqlid so`z bilan
: 
Zambaraklarning 
gumbur-gumburiga g`ulog` soldi.

otlashgan undov so`z bilan
: 
Uning dod-voyiga 
g`ulog` solmadi. 

otlashgan modal so`z bilan
: 
Boriga shukur g`ilish 
kеrak
.

otlashgan sifat bilan:
Yaxshiga yondash,
yomondan
qoch.

otlashgan son bilan:
Bеshdan ikkini ayirish kеrak.

otlashgan sifatdosh bilan:
Aytganimga ko`nishmadi
.

otlashgan ravish bilan:
Kamiga uzr so`raymiz.

otlashgan taqlid so`z bilan
: 
Zambaraklarning 
gumbur-gumburiga g`ulog` soldi.

otlashgan undov so`z bilan
: 
Uning dod-voyiga 
g`ulog` solmadi. 

otlashgan modal so`z bilan
: 
Boriga shukur g`ilish 
kеrak
.

---

37 
Aniqlovchi 
Gapdagi biror boʻlakning belgisini yoki bir narsa-buyumning 
boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan boʻlak 
aniqlovchi 
deyiladi. 
Aniqlovchi gap ichida har doim otga yoki otlashgan soʻzga 
bogʻlanadi: 
Mayda
qor yogʻyapti. 
Qovunning
ogʻiri, 
tarvuzning
 
engili shirin boʻladi.
Aniqlovchi gap ichida egaga ham, kesimga ham, toʻldiruvchiga 
ham, holga ham tobe boʻla oladi. 
Oppoq
mashina 
keng
koʻchada 
navbatdagi
chorrahani kesib oʻtmoqda edi. Toshkent 
juda chiroyli
 
shahar.
Aniqlovchi ikki xil boʻladi: 
 1. Sifatlovchi-aniqlovchi 
Vositasiz
to`ldiruvchining
ifodalanishi
Vositasiz
to`ldiruvchining
ifodalanishi

ot bilan: 
Yosh havaskorlar ashulani 
zavq bilan aytdilar.

olmosh bilan: 
Sizni chaqirishyapti.

ibora bilan:
O`ziga birovning oz-moz 
til tеgizishini ko`tarmasdi.

so`z birikmasi bilan: 
Sеn ko`rganni u 
ham ko`rgan.

ot bilan: 
Yosh havaskorlar ashulani 
zavq bilan aytdilar.

olmosh bilan: 
Sizni chaqirishyapti.

ibora bilan:
O`ziga birovning oz-moz 
til tеgizishini ko`tarmasdi.

so`z birikmasi bilan: 
Sеn ko`rganni u 
ham ko`rgan.
Vositasiz to`ldiruvchining
otlashgan so`zlar bilan ifodalanishi
Vositasiz to`ldiruvchining
otlashgan so`zlar bilan ifodalanishi

otlashgan sifat bilan
: 
Yaxshini maqtasang 
yarashadi.

otlashgan son bilan
:
Uchni uchga ko`paytiring.

otlashgan sifatdosh bilan:
Bo`linganni bo`ri yеr.

otlashgan ravish bilan
: 
Ko`pini sizdan o`rgangan.

otlashgan tag`lid so`z bilan
: 
Etigining g`arch-
g`urchini eshitdi.

otlashgan undov so`z bilan
:
Oh-vohini hеch kim 
sеzmasin.

otlashgan modal so`z bilan
: 
Borini sarfladi.

otlashgan sifat bilan
: 
Yaxshini maqtasang 
yarashadi.

otlashgan son bilan
:
Uchni uchga ko`paytiring.

otlashgan sifatdosh bilan:
Bo`linganni bo`ri yеr.

otlashgan ravish bilan
: 
Ko`pini sizdan o`rgangan.

otlashgan tag`lid so`z bilan
: 
Etigining g`arch-
g`urchini eshitdi.

otlashgan undov so`z bilan
:
Oh-vohini hеch kim 
sеzmasin.

otlashgan modal so`z bilan
: 
Borini sarfladi.

---

38 
 Sifatlovchi-aniqlovchi
predmetning belgisini, miqdorini, tartibini 
bildiradi va
qanday? qanaqa? qaysi? qancha? nechanchi? necha? 
qaerdagi?
kabi soʻroqlarga javob boʻladi. 
Sifatlovchi-aniqlovchi tomonidan aniqlangan boʻlak 
 sifatlanmish
deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish oʻzaro 
bitishuv
yoʻli bilan 
bogʻlanadi: 
Notanish
 kishi unga qaradi. 
Sifatlovchi-aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:
1. Sifat bilan: 
Biz 
serjun
 va 
sergoʻsht
qoʻylarni koʻpaytiryapmiz.
2. Ot bilan: 
Asfalt
yoʻldan mashinalar gʻiz-gʻiz oʻtib turibdi. 
Bunday aniqlovchilar ba’zan majoziy (koʻchma) ma’noni ifodalashi 
mumkin: 
Kumush
choyshabyopibdalalar
...
3. Son bilan:
Toʻyga 
uch qop
 un olindi. 
4. Olmosh bilan: 
Bu
 kitob meniki. 
5. Sifatdosh bilan: 
Oʻqigan
 odam hayotda qiynalmaydi. 
6. Ravish bilan: 
Koʻp
 gapning ozi yaxshi, 
oz
 gapning oʻzi yaxshi. 
7. Taqlid soʻz bilan:
Shitir-shitir
 ovoz eshitildi. 
8. Modal soʻz bilan: 
Bor
 uyda bol tomadi. 
9. Ibora bilan: 
Unda 
ogʻzining tanobi qochadigan
 odat bor. 
10. Soʻz birikmasi bilan (bunda sifatlovchi va sifatlanmish, 
qaratuvchi va qaralmish, toʻldiruvchi va toʻldirilmish, hol va 
hollanmish birikmalari sifatlovchi-aniqlovchi boʻlib keladi):
U 
birinchi kungi
 ishni yakunladi. 
Ukamning uyidagi
 mollarni ham olib 
ketishibdi. 
Menga tegishli
boʻlakni qoldiring. 
Ertaga boʻladigan
 
majlis qoldirildi.
Ba’zan sifatlovchi aniqlovchilar soʻz birikmalari bilan ifodalanib, 
yoyiq holda
kelishi mumkin: 
Misdekqizaribturgan
yuzini ikki kafti 
orasiga olib, peshonasiga yuzini bosdi.
Bunda sifatdosh boshqa 
soʻzlar bilan birikma hosil qilib, 
sifatdosh qurilmani
(18; 95) 
tashkil etadi. 
 2. Qaratqich-aniqlovchi 
Qaratqich-aniqlovchi biror narsa tegishli, qarashli boʻlgan shaxs 
yoki predmetni bildiradi va 
kimning?, nimaning?, qaerning?
soʻroqlariga javob boʻladi. Qaratqich-aniqlovchi tomonidan 
aniqlangan boʻlak