O„zbekiston respublikаsi oliy vа o„rtа mаxsus tа‟lim vаzirligi buxoro davlat universiteti tahirov Behzod Nasriddinovich axborot xavfsizligi asoslari

Virus tarixi 
Ilk bora 1983-yil 11-noyabr kuni Janubiy Kaliforniya universiteti talabasi, 
amerikalik Fred Koyen 5 daqiqadan 1 soatgacha bo‗lgan tezlikda ko‗paya oladigan 
kompyuter virusi taqdimotini o‗tkazgan. 
Shundan so‗ng, oradan bir yil o‗tib, Koyen kompyuter tarmoqlari bo‗ylab 
viruslarning tarqalish xavfi va antivirus dasturlarini yaratish imkoniyatlari haqida 
kitob yozadi. 
Birinchi yaratilgan virus (1986 yilda yaratilgan) ―Brain‖ deb nomlangan 
bo‗lib, u faqat kompyuter disketlari orqali tarqalgan. Birinchi antivirus dasturi esa 
1988-yilda ishlab chiqilgan. 
Ichida virus joylashgan dastur zararlangan deb ataladi. Bunday dastur o‗z 
ishini boshlaganda, oldin boshqarishni virus o‗z qo‗liga oladi. Virus boshqa 
dasturlarni topadi va «zararlantiradi» hamda biror-bir zararli ishlarni (masalan, 
fayllarni yoki diskda fayllarni joylashish jadvalini buzadi, tezkor xotirani ishlash 
jarayonini pasaytiradi va h.k.) bajaradi. Virusni niqoblash uchun boshqa dasturlarni 
zararlantirish va zarar yetkazish bo‗yicha ishlar har doim ham emas, aytaylik 
ma‘lum bir shartlar bajarilganda bajarilishi mumkin. Virus unga kerakli ishlarni 
bajargandan keyin u boshqarishni o‗zi joylashgan dasturga uzatadi va u dastur 
odatdagiday ishlay boshlaydi. Shu bilan birga tashqi ko‗rinishdan zararlangan 
dasturning ishlashi zararlanmagandek kabi ko‗rinadi. 
Viruslarning ko‗pgina ko‗rinishlari shunday tuzilganki, zararlangan dastur 
ishga tushirilganda virus kompyuter xotirasida har doim qoladi va vaqti-vaqti bilan 
dasturlarni zararlantiradi va kompyuterda zararli ishlarni bajaradi. 
Virusning barcha harakatlari yetarlicha tez bajarilishi mumkin va biror-bir xabarni 

---

94 
bermaydi, shuning uchun foydalanuvchi kompyuterda birorta odatdan tashqari 
ishlar bo‗layotganini payqashi juda mushkuldir. 
Kompyuterda nisbatan kam dasturlar zararlangan bo‗lsa, virusning borligi 
deyarli sezilarsiz bo‗ladi. Lekin vaqt o‗tishi bilan kompyuterda qandaydir g‗alati 
hodisalar ro‗y bera boshlaydi, masalan: 
- ba‘zi dasturlar ishlashdan to‗xtaydilar yoki noto‗g‗ri ishlaydi; 
- ekranga begona xabar yoki belgilar chiqadi; 
- kompyuterning ishlash tezligi sekinlashadi; 
- ba‘zi bir fayllar buzilib qoladi va h.k. 
Bu vaqtga kelib, qoidaga ko‗ra, foydalanuvchi ishlayotganda yetarlicha ko‗p 
(yoki hatto ko‗pchilik) dasturlar viruslar bilan zararlangan, ba‘zi bir fayl yoki 
disklar esa ishdan chiqqan hisoblanadi. Bundan tashqari, foydalanuvchi 
kompyuteridagi zararlangan dasturlar disketalar yordamida yoki lokal tarmoq 
bo‗yicha foydalanuvchi hamkasblari va o‗rtoqlarining kompyuteriga o‗tib ketgan 
bo‗lishi mumkin . 
Viruslarning ba‘zi bir ko‗rinishlari o‗zlarini yanada xavfliroq kirib 
tushadilar. Ular boshlanishda katta miqdordagi dasturlarni yoki disklarni 
bildirmasdan zararlantiradilar, keyin esa jiddiy shikastlanishlarini keltirib 
chiqaradi, masalan, kompyuterdagi butun qattiq diskni formatlaydi. Dastur – virus 
sezilarsiz bo‗lishi uchun u katta bo‗lmasligi kerak. Shuning uchun, qoidaga ko‗ra, 
viruslar yetarlicha yuqori malakali dasturlovchilar tomonidan Assembler tilida 
yoziladi. 
Kompyuter viruslarini paydo bo‗lishi va tarqatilishi sabablari, bir tomondan, 
inson shahsiyatining ruhiyatida va uning yomon xislatlarida yashirinadi (havaslar, 
qasos olishlar, tan olinmagan ijodkorlarning mansabparastligi, o‗z qobiliyatlarini 
konstruktiv qo‗llash imkoniyati yo‗qligi), ikkinchi tomondan esa, himoya 
qilishning apparat vositalarini va shaxsiy kompyuterning operatsion tizimi 
tomonidan qarshi harakatlarning yo‗qligi bilan bog‗liqdir. 
Viruslarni kompyuterga kirib olishining asosiy yo‗llari olinadigan disklar 
(egiluvchan va lazerli) ham kompyuter tarmoqlari hisoblanadi. Qattiq diskni 
viruslar bilan zararlanishi kompyuterni virusni o‗zida saqlagan disketadan 
yuklaganda amalga oshishi mumkin. Bunday zararlanish tasodifiy bo‗lishi 
mumkin, masalan, disketani A diskovoddan chiqarib olmasdan va kompyuterni 
qayta yuklanganda, bunda disketa tizimli bo‗lmasligi ham mumkindir. Disketani 
zararlantirish juda oddiyroqdir. Unga virus hattoki, agar disketani zararlangan 
kompyuter diskovodiga qo‗yilganda va uning mundarijasini o‗qilganda, tushish 
mumkin. 
Zararlangan disk bu yuklanish sektorida dastur – virus joylashgan diskdir. 
Virusni o‗z ichiga olgan dastur ishga tushirilgandan keyin boshqa fayllarni 

---

95 
zararlantirish mumkin bo‗lib qoladi. Eng ko‗proq viruslar bilan diskning 
yuklanadigan sektori va .EXE, .COM, .SYS yoki BAT kengaytmasiga ega bo‗lgan 
fayllar zararlanadi. Kam matnli va grafikli fayllar kam zararlanadi. 
Zararlangan dastur, bu unga tadbiq qilingan dastur – virusni o‗z ichiga olgan 
dasturdir. Kompyuter virusi bilan zararlanishda o‗z vaqtida uni payqash juda 
muhimdir. Buning uchun viruslarni paydo bo‗lishining asosiy belgilari to‗g‗risida 
bilimlarga ega bo‗lish kerak. Ularga quyidagilar tegishli bo‗lishi mumkin: 
- oldin muvaffaqiyatli ishlagan dasturlarning ishlashdan to‗xtashi yoki noto‗g‗ri 
ishlashi; 
- kompyuterning sekin ishlashi; 
- operatsion tizimni yuklash imkoni yo‗qligi; 
- fayl va kataloglarni yo‗qolib qolishi yoki ularning mazmunini buzilishi; 
- fayllarni o‗zgartirilganlik sanasi va vaqtining o‗zgarishi; 
- diskda fayllar soni bexosdan juda oshib ketishi; 
- bo‗sh tezkor xotira o‗lchamining jiddiy kamayishi; 
- ekranga ko‗zda tutilmagan xabarlarni yoki tasvirlarni chiqarish; 
- ko‗zda tutilmagan tovushli xabarlarni berish; 
- kompyuter ishlashda tez-tez bo‗ladigan osilib qolishlar va buzilishlar. 
Ta‘kidlash kerakki, yuqorida sanab o‗tilgan hodisalar viruslarni kelib chiqishi 
bilan bo‗lishi majburiy emas, boshqa sabablarning oqibatlari ham bo‗lishi mumkin. 
Shuning uchun kompyuter holatini to‗g‗ri diagnostikalash har doim mushkuldir. 
Kompyuter virusi kompyuterda mavjud bo‗lgan disklardagi istalgan faylni 
yetarlicha o‗zgartirish va buzishi mumkin. Lekin fayllarning ba‘zi bir turlarini 
virus «zararlantirishi» mumkin. Bu shuni bildiradiki, virus bu fayllarga «tadbiq» 
qilinishi mumkin, Ya‘ni ularni shunday o‗zgartiradiki, ular virusni o‗z ichida 
saqlaydi va bu virus ba‘zi bir holatlarda o‗zining ishini boshlashi mumkin. 
Ta‘kidlash lozimki, dastur va hujjatlarning matnlari, ma‘lumotlar bazasining 
axborotli fayllari, jadvalli protsessor jadvallari va boshqa shunga o‗xshash fayllar 
virus bilan zararlanishi mumkin emas, bu fayllarni viruslar buzishi mumkin.