O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1. O'zbekistonda psixologiya fanining hozirgi holati. 
2. O'zbekistonda psixologiyaning rivojlanishiga hissa qo'shgan olimlar. 
3. O'zbekistonda birinchi eksperimental laboratoriya haqida gapiring. 
 
8-SEMESTR 
1-
MAVZU: FАNNING MЕTОDОLОGIYASI HAQIDA UMUM
I
Y TUSHUNCHА
 
Reja: 
1.
Psiхоlоgiyaning mеtоdоlоgiyasi psiхоlоgik tushunishpning mustаqil bo`limi sifаtidа. 
Fаn mеtоdоlоgiyasi tushunshаsi. Mеtоd tushunshаsini tоr vа kеng mа’nоdа tushunish. 
Mеtоdоlоgik bilimlаr tuzilishiiing vеrtikаl usuli: 
-
fаlsаfiy mеtоdоlоgiya dаrаjаsi:
-
fаnning umumiy 
mеtоdоlоgiyasi:
- 
yaqqоl
-
ilmiy mеtоdоlоgiya dаrаjаsi: 
-
tаdqiqоt o`tkаzish vа uning mеtоdikаlаri 
dаrаjаsi.
2.
Mеtоdоlоgiyani fаlsаfiy tushunish: prеdmеt ishidаgi, bilimlаrning yaqqоl
-ilmiy 
bulimdаgi fаrqli tоmоnlаri. Mеtоdоlоgiya vа fаlsаfа mеtоdоlоgiyasi. Mеtоdоlоgiya vа fаnshunоs 
ilmiy fаоliyati mеtоdоlоgiyasi. Mеtоdоlоgiya vа psiхоlоgiya.
3.
Psiхоlоgiya bilimlаr butun bir tizim ekаnligi hаqidаgi tаsаvvurlаr. Psiхоlоgiyaning 
хususiy mеtоdоlоgik mаsаlаlаri vа dаrаjаlаri. Psiхоlоgiyaning хususiy mеtоdоlоgik tаdqiqоtlаri 
mаqsаd vа vаzifаlаri.
Umumiy metodologiyaning fan metodologiyasi 
tarmog‘i
fan tizimining tarkibiy qismi 
bo‘lib
, ilmiy tadqiqotning umumiy va xususiy metodlarini 
o‘rganadi
, shuningdek, 
ob’ektiv
real borliqning turli xususiyatli toifalariga hamdahar xil ilmiy muammolar turkumiga nisbatan 
ilmiy yondashuvlar, qarashlarning prinsiplarini tadqiqotqiladi. 
Ilmiy tadqiqotning umummetodologik prinsiplari dialektik bilish (kognitiv) nazariyasi 
va mantiq (logika) fanla rida mujassamlashgan 
bo‘lib
, biri ikkinchisini taqozo 
qiladihamdao‘z
ta’sirini
o‘tkazadi
. Prinsiplar 
ta’kidlab
o‘tilgan
fanlarning negizida fan metodologiyasi sohasi 
yuzaga keladi, rivojlanadi va 
o‘z
navbatida tadqiqot muvaffaqiyatini 
ta’minlaydi
, aks etishning 
mukammalligiga puxta zamin hozirlaydi. Fan metodologiyasi sohasi ilmiy tarmoqning 
ob’ekti
sanalib, ilmiy tadqiqotning aynan jarayoni 
bo‘libhisoblanadi
, 
ya’ni
ilmiy bilish faoliyati bir 
butun organiq uzviy birlikda, uning tarkibiy qismi 
bo‘lmish
fan metodologiyasi bilan 
o‘zaro
uzviy aloqada, izchil 
uyg‘unlikda
olib qaraladi. U yoki bu ilmiy tadqiqotning 
ob’ekti
, 
ya’ni
mazkur tadqiqot real voqelikning qaysi doirasi bilan munosabatga kirishishi tahlilining 
predmeti yoki 
ob’ektning
maxsus jabhasi yaqqol holatni 
o‘rganishda
namoyon 
bo‘ladi
. 
Tadqiqotni oldiga 
qo‘yilgan
maqsad va ilmiy muammolarning yechimi jarayonidagi tadqiqotni 
amalga oshiruvchi aqliy faoliyatning bosqichlari, yuzaga kelgan vaziyatning xususiyatlari, 
shartsharoitlari muvaffaqiyatga erishishning negizi sanaladi. Tadbiqiy xususiyatli xilmaxil 
muammolarni yechishda qatnashuv fanning ijtimoiy funksiyasining kengayishi, ilmiy (aqliy) 
faoliyatning differensiallashuvi, murakkablashuvi munosabati bilan bilimlar va ularni 

---

egallashni maxsus tahlil predmetiga aylantirish zarurati paydo 
bo‘ladi
. Shuningdek, hozirgi 
zamon fan va texnika tizimida 
ko‘pgina
masalalar har xil sohalar 
bo‘yicha
mutaxassislarning 
namoyandalari ishtirok etuvchi bir kator ilmiy guruhlar (mikro, mize 
ko‘lamli
), jamoalar 
kuchini, aqliy salohiyati, ichki imkoniyatlarini birlashtirishni talab qiladi. 
Xuddi shu munosabat bilan fan metodologiyasi fanlararo tadqiqotni tashkil etishning 
rasional va samarador metodlarini ishlab chiqish, modifikatsiyalash, qorishiq shakliga 
keltirish, qayta qurish, ularning invariantlarini topish va yangi vaziyat (sharoiti)ga fikran 
ko‘chirish
bilan 
shug‘ullanadi
. Hozirgi zamon fan metodologiyasida bilishning (kognitiv 
holatning) umumiy prinsiplari, umuman olganda, fanning kategorial tuzilishini tadqiq etuvchi 
falsafiy metodologiya 
to‘rini
ajratishga 
o‘rinish
mavjud. 
Bizningcha, uning tarkibiga 
qo‘yidagilarni
kiritish mumkin: 
1.
Fanning har xil sohalarida olib boriladigan tadqiqotlarning umumilmiy 
prinsiplari va shakllarining darajasi (masalan, nazariy kibernetika, umumiy psixologiya, 
sistemali va faoliyatli yondashuvlar va xokazo). 
2.
Yaqqol (qonkret) ilmiy metodologiyaning darajasi, boshqacha 
so‘z
bilan 
aytilganda, u yoki bu ilmiy predmetga tatbiqqilinuvchi 
tadqiqoto‘tkazish
prinsiplari va 
metodlarining majmuasi. 
3.
Tadqiqoto‘tkazishning
texnikasi, texnologiyasi metodikasining darajasi, 
ya’ni
ishonchli amaliy 
ma’lumotlar
olishni va dastlabki amaliy yoki miqdoriy materiallarni qayta 
ishlashni 
(statistik 
texnologiyani) 
ta’minlovchi
yo‘lyurikdar
tanlash. 
Tadqiqot 
ishtirokchilarining yosh va gender xususiyatlari, milliy qiyofasi, intellektual darajasi, umumiy 
saviyasi, amaliy 
ko‘nikmalari
va kasbiy tayyorgarlik 
ko‘rsatkichi
. 
4.
Tadqiqotni amalga oshirish jarayonidagi muhitning, vaziyatning, 
ob’ektiv
va 
sub’ektiv
shartsharoitning 
«
inson omili
»
ga 
yo‘nalganligi
. 
5.
Tajribasinov materiallari 
ob’ektlarining
umumiy talablarga mutanosibligi, 
kashfiyotlarning ijtimoiy-psixologik ahamiyat kasb etishi, jahon sivilizatsiyasiga 
ta’sir
o‘tkazish
imkoniyatining mavjudligi va hokazo. 
Psixologiya fanining metodologiyaga dahldor muammolari 
to‘g‘risida
aniq, ravshan 
mulohaza 
yuritish 
orqali 
metodologiyaning 
o‘ziga
qanday 
ta’rif
berilganligini 
tahlilqilibchiqish lozim, bu borada maxsus nashrlarda (ensiklopediya, falsafiy va psixologik 
lugatlarda, ayrim monografiyalarda hamda darsliklarda
) «
metodologiya
» 
terminining 
turlituman shaklda, keng va tor 
ko‘lamda
mohiyatini ochib berishga harakat qilingan va bu 
asnoda muayyan darajada aniqlikka erishilgan ham. Hozirgi zamon psixologiya fanida ilmiy 
an’analarga
asoslangan holda 
«
metodologiya
» 
termini tahlilqilinganida ilmiy yondashuvning 
har xil xususiyatli uch darajasi nazarda tutiladi va ularning 
o‘zaroaloqasi
, 
o‘zaro
birbiriga 
ta’siri
hamda umumiylik, taqozo etuvchanlik tomonlari (jabhalari) zaruriy unsurlar sifatida 
e’tiborga
olinadi. 
1. Umumiy metodologiya tadqiqotchilar tomonidan 
qo‘llaniladigan
, majmuaviy negiz 
sifatida asoslanadi gan bilimning umumiy usuli, unga umumiy tarzdagi falsafiy yondashuv, 
talqin, tabiatshunoslik va insonshunoslik gugrisidagi qonunlar, qonuniyatlar, mexanizmlar 
mukammal tarzda aks ettirilishidir. Psixologiya fani uchun ijtimoiy tarixiy taraqqiyot 
davomida 
an’anaviy
tus olib kelinayotgan dialektika, bilish nazariyasi, mantiq, biosfera va 
noosfera munosabatlarining umumlashgan majmuasi asos 
bo‘lib
xizmat qiladi. Umumiy 
metodologiya tadqiqotlar uchun (
qaysisohabo‘lishidan
qat’iy
nazar) umumiy prinsiplar, 
qonunlar, 
qonuniyatlar, mexanizmlar, 
metodlar, 
tushunchalar, 
fazalar, 
darajalar, 
ko‘rsatkichlar
, bosqichlar, munosabatlar yaxlitligini yuzaga keltiradi, aksariyat hollarda 
anglashilgan yoki anglashinilmagan asnoda ulardan foydalanish 
an’anaga
aylanib boraveradi. 
Psixologiya fanida psixikaning 
ta’rifi
, uning evolyusion taraqqiyoti, jamiyat, borliq, ong, 
shaxs, 
sub’ekt
, komil inson va shunga 
o‘xshash
kategoriyalarning mohiyati be vosita 
qo‘llaniladi
. Ushbu psixologik holatning vujudga kelishiga asosiy sabab fanimizning falsafa 
tarkibida rivojlanib kelganligidir. Fan tarixi 
o‘zida
mujassamlashtirgan, 
ob’ektiv
va 
sub’ektiv
(shaxslararo) munosabatlarning barqarorligi, 
o‘zgaruvchanligi
, takomillashuvi 
to‘g‘risidagi

---

mulohazalar umumiy metodologiyaning ham predmeti, ham 
ob’ekta
hisoblanadi. 
Xususiy yoki maxsus metodologiya bu muayyan fan sohalarida 
qo‘llaniladigan
prinsiplar, qonunlar, qonuniyatlar, metodlar, mexanizmlar, uslublar majmuasidir. Xususiy 
metodologiya umumiy metodologiyaning (falsafiy ilmiy asos sifatida) muhim prinsiplarini, 
metodlari va metodikalarini maxsus tadqiqot 
ob’ektlarida
tatbiq etishda mu jassamlashadi. 
Bu, 
o‘z
navbatida, bilishning muayyan usuli yoki uslubi 
bo‘libhisoblansada
, lekin u tor 
doiradagi bilimlar tizimiga moslashtirilganligi bilan keskin ajralib turadi. Psixologiya 
fanining metodologiyasi 
o‘zining
kelib chiqishi 
bo‘yichapsixologiya
bilan sotsiologiyadan 
iborat ekanligi tufayli umumiy metodologiyaning prinsiplari xuddi ikkala sohaning negizlari 
shartsharoitlariga moslashgan holda ifodalanadi. Bunga yaqqol misol tariqasida faoliyatning 
taraqqiyot prinsipini keltirib 
o‘tish
mumkin, chunonchi, ushbu tushunchalar falsafiy 
ma’noda
: 
a) faoliyat insonning borliqka nisbatan munosabati mohiyatini aks ettiruvchi usuldir; b) 
taraqqiyot insonning ham ijtimoiytarixiy (filogenetik), ham individual (ontogenetik) 
kamolotini ifodalovchi mezondir. Ong va faoliyat birligi prinsipi 
to‘g‘risida
ham xuddi 
shunday mulohazalarni bildirish 
o‘rinlidir
, chunki bu bilan biz insonda ong paydo 
bo‘lishida
mehnatning rolini alohida 
ta’kidlab
o‘tishga
erishamiz. Shuningdek, bu asnoda biz, 
birinchidan, umumiy prinsiplardan biri hisoblanganligini aks ettirish (
in’ikos
) prinsipi, ong 
esa aks ettirishning yuksak shakldagi 
ko‘rinishi
ekanligini, shaxsning faolligini keltirib 
chiqaruvchi omil sifatida xizmat qilishini 
e’tirof
etamiz. Ikkinchidan, faoliyat kishilik 
jamiyatini hukm surish imkoniyatining negizi ekanligi. Uchinchidan, inson 
o‘zini
o‘ziboshqarishni
amalga oshiruvchi ong tariqasida namoyon 
bo‘lishini
, turtinchidan, 
taraqqiyot mulkulchilik manbai ekanligini va jamiyatda yuzaga keluvchi turli shakldagi 
munosabatlarning sifat jihatidan 
ta’minlanishini
ta’kidlashga
sharoit yaratadi. 
To‘rtinchidan
, 
ijtimoiy munosabatlar mohiyatini ishlab chiqish, jamiyat qonunlarini kashf qilish hamda 
ularni amaliyotga tatbiq etish orqali metodologiyaning prinsiplari 
o‘rtasida
uyg‘unlik
vujudga 
keladi. Beshinchidan, faoliyat tufayli yaratuvchanlik yuzaga keladi va uning natijasida ham 
yakka shaxslar turmushida 
o‘zgarishlar
sodir 
bo‘ladi
, ham jamiyat farovonligi 
ta’minlanadi
. 
Boshqacha 
so‘z
bilan aytganda, individning shaxslararo munosabatga kirishishi, uning 
shaxsga aylanishi faoliyat zamirida ruyobga chiqadi, yakka faoliyat hamkorlik faoliyati bilan 
umumiy tizimni tashkil qiladi. Oltinchidan, uning muvaffaqiyatini esa ong regulyator 
(boshqaruv vositasi) sifatida 
ta’minlab
turadi, buning natijasida taraqqiyot, sivilizatsiya 
amalga oshadi. Yettinchidan, mazkur zanjir tariqasidagi aloqalar shaxsning maxsus faoliyat 
turi timsolidagi faollikni vujudga keltiradi,
ob’ektga
nisbatan 
sub’ektiv
munosabatni barpo 
qiladi, keyinchalik 
«sub’ektob’ektsub’ekt» 
tarzidagi 
o‘zaro
ta’sir
yoki 
o‘zarota’sirlanishni
aks ettiradi. 
Inson jamiyatda shaxslararo munosabat uslublarini egallay borib, umumiy 
metodologiya prisiplarini xususiy metodologiyaga tatbiq eta boshlaydi. 
Sub’ekt
bilan 
ob’ekt
qutblari 
o‘rtasidagi
munosabatlar tizimi keng kulamda yakka