O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

shaxsga 
yaqqollashadi, 
ijtimoiy-psixologik rollarning 
o‘zga
rishinatijasida teng chiqqanlilik, sheriklik imkoniyatlari 
namoyon 
bo‘ladi
. Alohida faoliyatda yoki hamkorlik faoliyatida inson 
o‘z
qiziqishlarini qaror 
toptirish natijasida atrofdagi muhitni, yaqqolvoqelikni egallay boradi, 
ularnio‘zgartirishga
intiladi, moddiy olam 
to‘g‘risida
kengroq 
ma’lumotga
ega 
bo‘la
boshlaydi. Uning 
ta’sirida
shaxso‘zining
bir turkumdagi ehtiyojini qondirish evaziga yangi xususiyatli boshqaehtiyojlar 
ko‘rinishi
vujudga keladi, ularni qondirish esa uzluksiz ruhiy jarayonga aylanadi. Faoliyat 
taraqqiyoti, ong bilan faoliyat birligi prinsiplari goh jarayon, goh faollik, goh motivatsiya, 
gohehtiyoj tarzida inson shaxsini shaklllantirishga, kamol toptirishga xizmat qiladi, bir 
darajadan ikkinchiga 
o‘tish
sifat 
o‘zgarishlarini
(filogenetik hamda ontogenetik davrda) 
ta’minlaydi
. Bu 
o‘rinda
tarixiylik,monizm prisiplari muhim rol 
o‘ynaydi
, ijtimoiytarixiy 
sharoit zaruratini, shaxsning individual liginy (betakrorligini) dalillash imkonini tugdiradi, 
shu bilan birga, vaziyatni oqilona, odilona, omilkorlik bilan baholashga negiz hozirlaydi. 
Umumiy metodologik prisiplar turlicha psixologik holatlarda 
o‘z
ifodasinitopadi: 
individual faoliyatni egallashda shaxsning 
ob’ektiv
va 
sub’ektiv
omillarga nisbatan 

---

munosabati, ichki imkoniyati ruyobga chiqishida; 
faoliyatni hamkorlik deyatushunish, shuningdek, shaxslararo kommunikatsiyami 
vujudga kelish jarayonida; 
individual, guruhiy, jamoaviy hamkorlik faoliyat 
sub’ektiga
aylanishida; 
faoliyat 
sub’ekta
sifatida hamkorlik ishtirokchilarini tan olish va tushunish ularning 
maqsadi, ehtiyoji, motivatsiyasi 
ko‘rinishida
kuzatiladi. 
Umumiy metodologiya prinsiplarini tadqiqotning 
me’yoriy
asosi sifatida tan olinishi 
uning strategiyasini belgilaydi bu esa 
o‘z
navbatida, xususiy yoki maxsus metodologiya 
funksiyasini ijro etadi. Buning natijasida shaxslararo munosabat ijtimoiy munosabatlar tizimi 
bilan yakinlashadi, individual 
ma’no
kasb etuvchi voqelik ijtimoiy xususiyatni 
o‘zida
aks 
ettiradi. 
2.
Metodologiya bu tadqiqotning aniq, yaqqol metodik usullari majmuasidir, 
degan talqin bir qator chet el manbalarida 
o‘z
ifodasini topgan 
bo‘lib
, aksariyat holatlarda 
«
metodika
» 
termini bilan ayniylashtiradi. Metodikalar yoki metodlar majmuasi tariqasida 
tahlil va talqin qilinishi tufayli metodologiyaning tor yoki keng 
ma’noda
tushunish 
umummetodologik qarashlar tizimidan tashqarida hukm surishini belgilaydi, albatta. 
«
Metodologiya
» 
tushunchasini uchinchi 
ma’noda
talqin qilish va unga asosiy 
e’tiborni
qaratish ijobiy natijalarga olib kelmaydi. Chunki har qanday empirik, eksperimental 
metodikalar (anketa, test, intervyu, sotsiometriya va boshqalar) 
qo‘llanili
shidan 
qat’i
nazar, 
ular umumiy va xususiy metodologiyadan ajralgan holda tahlilqilinishi mumkin emas. 
Modomiki shunday ekan, metodikalar metodologik muammoni hal qilishga 
yo‘naltirilgan
bo‘ladi
, bunda tadqiqotning muhimjabhalari har xil shartsharoitidan kelib chiqiladi. Xuddi 
shu boisdan umummetodologik prinsiplar 
to‘g‘ridan
to‘g‘ritadqiqotga
tatbiqqilinmasdan, 
balki ular xususiy metodologiya prinsiplari yordami bilan mohiyatga kirib boradi. Hozirgi 
zamon psixologiyasida 
tadk;ik;otning 
o‘ziga
xos xirralari va qiyofalarini ochish uchun 
qo‘yidagi
psixologik 
holatlarga ahamiyat berish maqsadga muvofiq: 
1.
Tadqiqothamisha muayyan qonkret 
ob’ektlarga
qaratilgan 
bo‘lib
, u 
ma’lum
kulamdagi empirik 
ma’lumotlarni
umumlashtirgan holda fan predmetiga yoyishga 
yo
‘naltiriladi
. 
2.
Tadqiqotda differensial holda amaliy, mantiqiy, nazariy muammolar hal 
qilinishi, 
o‘z yechimini
topishi rejalashtiriladi. 
3.
Tadqiqotda 
o‘rnatilgan
, topilgan omillar, dalillar bilan faraziy mulohazalar 
o‘rtasidagi
farqlar psixologik jihatdan yaqqol tavsiflab berishga muljallanadi. 
4.
Tadqiqotning maqsadi omillar, dalillar va jarayonlar tuzilishini izohlashgina 
emas, balki ularni oldindan payqash, his etish (sezish) hamda bashorat qilishdir. 
5.
Tadqiqotda har tomonlama tekshirilgan ilmiyamaliy 
ma’lumotlarni
olish, ularni 
muayyan prinsip asosida birlashtirish, oldindan aytish (taxmin qilish) prinsiplarini 
qo‘llash
va tekshirish. 
6.
Ma’lumotlarni
matematikstatistika metodlari yordami bilan hisoblab chik;ish 
va ularga asoslangan holda umumiy xulosalar chiqarish, 
ya’ni
umumlashmalar 
umumlashmasini vu judga keltirish. 
Ilmiy manbalarda (ensiklopediya va rasmiy 
lug‘atlarda
) metodologiyaga metod 
to‘g‘risidagi
ta’limot
sifatida 
ta’rif
beriladi, uning mazmunida bilish faoliyatining boshqaruv 
prinsiplari, usullari, uslublari majmuasi yotishi nazarda tutiladi. Buning natijasida kuzlagan 
shu maqsadga, ishonchli 
yo‘lyuriqqa
, 
ob’ektiv
bilimga erishish 
ta’minlanadi
. 
Qo‘yilgan
maqsadga erishishning harakat (sensor, sensomotor, aqliy) bilan mutanosibligi (mosligi) 
metodning tub mohiyati yoki ahamiyati 
«
maqsadga erishuv 
yo‘li»
ni aynan aks ettirishdan 
iborat 
bo‘lib
, ularni harakatning operasional tomoni (jabhasi) tavsifi sifatida tushunish hollari 
ham uchrab turadi. Jumladan, F.Ilichev 
«
metodologiya
» 
tushunchasiga manbalarda berilgan 
ta’rifga
asoslangan holda, tushunchaning etimologiyasi, uning tarixiy ahamiyati va 
ma’nosini
izohlash uchun kamlik qilishini 
ta’kidlaydi
. Tadqiqotchining qarashiga (yondashuviga) 

---

asoslanib, metodologiyani metod 
to‘g‘risidagi
ta’limot
deb 
ta’riflash
mumkin emas, chunki 
«
fizikaning metodologik muammolari
»
ga 
qo‘yidagilar
(masalalar) kiritiladi: fan sifatida 
fizikaning predmeta, tarixiy taraqqiyot davomida ushbu fan predmetining 
o‘zgarib
borishi, 
fizikaning matematikaga munosabati, fizik reallik tushunchasi, muvozanat prinsipi va 
hokazo. Boshqacha 
so‘z
bilan aytganda
, «
fizika metodologiyasi
» so‘z
birikmasi nafaqat 
fizikaviy tadqiqot metodlari nazariyasini emas, balki u fizikaviy nazariyani 
o‘rganishni
, uni 
asoslashni, ilmiy bilim tizimida egallagan 
o‘rnini
, uning amaliyotga nisbatan bevosita 
munosabatini ifodalashni anglatadi. 
Ob’ektiv (tabiiy) va sub’ektiv (shaxsga oid) shartsharoitlar mavjudligiga.
Ob’ektiv va sub’ektiv shartsharoitlar hukm surishini o‘zgartiruvchi tasodifiy va 
favqulodda
gi vaziyatlar ta’sirchanligiga, ustuvorligiga.
Emotsiya va hissiyotning ijobiy (pozitiv), salbiy (negativ) xususiyat kasb etishiga. 
Insonni shaxslilik va xarakterologik xususiyatlarining barqarorligiga. 
Shaxsning komillik darajasiga erishganligiga va hokazo. Shaxsning hayot va faoliyatida 
muvaffaqiyatga erishish, maqsadigamuvofiq sa’yharakatlarni unga yo‘naltirish uchun 
quyidagilarga e’tibor qilish zaruratning zaruratidir:
ob’ektiv va sub’ektiv shartsharoitlar o‘zgarsa, ularga tuzatishlar (korreks
iya) kiritishga 
tayyorgarlikka;
favquloddagi vaziyatlarga ko‘nikish uchun shaxsga trening yordami bilan ta’sir o‘tkazishga, 
unda ikkinchi qiyofani shakllantirishga; 
organizmning har qanday stixiyalarga chidamligini orttirishga; 
komillikka intilish histuyg‘ularni 
takomillashtirishga; 
shaxs imkoniyatlarni ro‘yobga chiqishga ko‘maklashishga o‘zini o‘zi kashf qilish, o‘ziga 
o‘zi buyruqberish, o‘zini o‘zi takomillashtirish, o‘zini o‘zi baholash, o‘zini o‘zi nazorat qilish, 
o‘zini o‘zi boshqarish, o‘ziga o‘zi taskin berish, o‘zini o‘zi qo‘lga olish va hokazo.
Inson hayotini va faoliyatini o‘zgartiruvchi asosiy omillar mavjud bo‘lib, ular muayyan 
darajada shaxsning ta’siriga beriluvchandirlar.
Umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari, determinizm, ong va faoliyat birligi, 
psixikaning faoliyatida rivojlanishi bo‘lib hisoblanadi.
1. 
Determinizm prinsipi tabiat va jamiyat hodisalari, shu jumladan, psixik 
hodisalarning ob’ektiv sabablar bilan belgilanishi haqidagi ta’limotdir. Shu boisdan psixika, 
ongning ob’ektiv borliq va nerv sistemasi bilan belgilanishi ilmiy psixologiyaning buyuk yutug‘i 
hisoblanadi. Shuning uchun determinizm psixikaning turmush tarzi bilan belgilanishini va turmush 
tarzi o‘zgarishiga mutanosib ravishda u ham o‘zgarishini anglatadi. Shuni alohida ta’kidla
sh 
joizki, hayvonlar psixikasining rivojlanishini biologik qonun tarzidagi tabiiy tanlash mezoni bilan 
o‘lchanadi. Hayvonlardan farqli o‘laroq insonda ong shakllanishining paydo bo‘lishi muayyan 
bosqichlar orqali rivojlanishi moddiy ishlab chiqarilish vositalarini yaratish hamda 
takomillashtirish, mahsulotlarni qayta ishlash qonunlari bilan belgilanadi. Inson ongining 
ijtimoiytarixiy taraqqiyot xususiyatiga ega ekanligini anglashi (tushunish) shaxs ongining ijtimoiy 
borliqqa (makro, mikro, mize muhitiga) bo
g‘liqligi xaqidagi ham tabiatshunoslik, ham 
insonshunoslik umumiy prinsipiga asoslangan buyuk xulosa kishilik jamiyatining olamshumul 
tantanasidir. 
2. 
Ong bilan faoliyat birligi prinsipini psixologiya fanida qabul qilinishi shunday 
ma’noni anglatadi: a) on
g bilan faoliyat birbiriga qarama-qarshi voqelik emas; b) ong bilan faoliyat 
aynan birorbiriga o‘xshash ham emas; v) ong bilan faoliyatning birligi ularning hukm surishi 
mexanizmidir; (ko‘rsiv E.G‘.). Faoliyat o‘zining tuzilishi bo‘yicha ichki va tashqi ta
rkiblariga ega 
bo‘lsada, voqelik tashqi ifodasi bilan ajralib turadi. Ong bo‘lsa faoliyatning ichki rejasini, uning 
dasturiy jabhasini aks ettiradi. Real vaqtlarning o‘zgaruvchan (rivojlanishini anglatuvchi) modeli 
ongda yuzaga keladi, odam atrofmuhit bila
n munosabatga kirishganda undan mo‘ljal oladi, 
natijada nuqsonlarga yo‘l qo‘ymaydi. Faoliyat ong yordamida amalga oshadi va o‘z navbatida ong 
mazkur jarayonda takomillashadi (muammovauningechimi variatsiyalar, invariantlar turtki 
vazifasini o‘ynaydi).

---

Ilmiy tadqiqot nuqtai nazaridan ong bilan faoliyat birligi prinsipi, birinchidan, xulqatvor, 
faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishga kafolat beradi; ikkinchidan, harakat, 
sa’yharakatlarni muvaffaqiyatlarga erishishni ta’minlovchi ichki psixologik 
mexani
zmni aniqlashga imkon beradi; ularning birligi psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini 
ochishga muhim imkoniyat, puxta shartsharoit yaratadi. 
Agarda psixika faoliyat samarasi va mahsuli sifatida talqin qilinsa, u taqdirda psixika va 
ongning faoliyatda rivojla
nish prinsipi to‘g‘ri tushunilgan bo‘ladi. Mazkur prinsip rus psixologlari 
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.M. Teplov, B.G.Ananev va 
boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida o‘z ifodasini topgan.
3. Psixikaning taraqqiyotini dialektika nuqtai nazaridan tushunish psixik taraqqiyot 
insonning mehnat faoliyatiga, ta’limga, o‘yin faoliyatiga bog‘liq ekanligini aniqpashdan dalolat 
beradi. Ijtimoiy tajribani o‘zgartirish jarayonining yuz berishi shaxs uchun psixik taraqqiyotning 
shakli sifatida xizmat qiladi va dasturiy bilimlarni egallashga mustahkam zamin hozirlaydi. Har 
qaysi faoliyat turi inson psixikasini rivojlantirish manbai va mexanizmi rolini bajaradi. 
Psixologlarningushbu prinsipgataallukli fikrlaridan namunalar keltiramiz: 1) L.S.V
igotskiy: ta’lim 
psixikaning rivojlanishini yo‘naltiradi, shu bilan birga bu jarayonda ongli faoliyatning yangi, 
mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi; 2) P.P.Blonskiy: tafakkur kichik maktab yoshida o‘yinlar 
bilan, o‘spirinlik yoshida o‘qish bilan bog‘li
q tarzda rivojlanadi; 3) S.L.Rubinshteyn: ong 
faoliyatda paydo bo‘lib, ana shu faoliyatda shakllanadi; 4) B.M.Teplov: qobiliyat faqat 
rivojlanishda mavjud bo‘ladi; lekin rivojlanishi faoliyat jarayonidan boshqacha muhitda yuz 
bermagandek, qobiliyat tegishl
i yaqqol faoliyatdan ajralmagan holda paydo bo‘la olmaydi.
Ma’lumki, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va miyaning 
mahsulidir. Psixika borliqning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi 
asosida vujudga kelib, bilish jarayonlarida, shaxsning xususiyati va holatlarida, diqqati, 
histuyg‘ulari, xarakter xislatlarida, qiziqishi hamda ehtiyojlarida o‘z ifodasini topadi.
Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan 
q
o‘zg‘atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya 
katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog‘lanishlari psixik hodisalarning 
fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo‘ladi.
Psixofiziologik 
qonuniyatlarga 
binoan 
miyaning 
funksiyasi 
muvaqqat 
nerv 
bog‘lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta’sirida hosil 
bo‘ladi.
Psixikani tadqiq etish insonning butun ongli faoliyatini uning ham nazariy, ham amaliy hayot 
faoliyatini o‘rganishdir. «Odamning ongliligi uning turlituman faoliyatida, xattiharakatlarida 
namoyon bo‘ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega bo‘lgan nazariy hamda amaliy 
faoliyatlarda tarkib topadi. Bunda muhit, 
irsiy belgilar, ijtimoiy ta’sir asosiy omillar hisoblanadi.
Inson o‘zi yashab to‘rgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiysiyosiy muhit ta’siri 
ostida bilimlarni o‘zlashtira boradi, ijtimoiylashadi. Ijtimoiy muhitda uning histuyg‘ulari, 
xarakter
i, qobiliyati, iqtidori, tafakkuri, ehtiyojlari, e’tiqodi, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat 
motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari astasekin o‘zgarib boradi.
Insonning bilish faoliyati rivojlanishi unga o‘zini qurshab to‘rgan borliqni yanada 
chuq
urroq, to‘laroq, aniqroq aks ettirish imqoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli 
yo‘sindagi o‘zaro bog‘lanishlari, murakkab munosabatlari va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. 
Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqelikka, 
jismlarga, kishilarga va o‘ziga munosabati vujudga keladi.
Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo‘ladi. 
Insonning moddiy turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosiga emas, balki uni 
qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, dunyoqarashi, maslagi, 
ijtimoiy voqelikka munosabatlari, intilishlari, ijod mahsullari va xattiharakatlarining majmuasidir. 
Insonning borliqni aks ettirishi faol jarayondir. Insonning 
rivojlanishi ob’ektiv borliqqa va 
o‘ziga faol ta’sir ko‘rsatishida sodir bo‘ladi. O‘yinni kuzatishi, mehnati, o‘qishi, adabiy asarni 

---

mutolaa qilishi, qiziqishining barqarorlashuvi va boshqalar shaxsning psixik rivojlanishini 
ifodalaydi. 
Rivojlanish inson 
shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o‘zaro bog‘liq qator 
bosqichlarda amalga oshadi. Shaxs akdzakovatining ko‘rsatkichi, sifati, xususiyati uning atrofdagi 
odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o‘zaro ta’
sir natijasida 
unda akdning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi, mustaqilligi, tanqidiyligi, chuqurligi orta 
boradi. 
Psixologiya fanining filogenetik, tarixiy, ontogenetik rivojlanishiga yangicha yondashish 
prinsiplarni quyidagicha turlarga ajratishga imkon beradi: 
determinizm; 
ong va faoliyat birligi; 
taraqqiyot; 
tarixiylik; 
predmetlilik; 
monizm; 
nutq va tafakkur birligi; 
faollik; 
interiorizatsiya va eksteriorizatsiya; 
faoliyat ichki va tashqi tuzilishi birligi; 
psixikani sistemali analiz; 
aks 
ettirishni faoliyat tuzilmasidagi in’ikos qilinuvchi ob’ektga bog‘liqligi va hokazo.