O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti sirtqi bo’lim

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM





MUSTAQIL ISH


Mavzu: CHILANGARLIK TISKILLARI TURLARI TUZILISHI ULARDAN FOYDALANISH TURLARI


Guruh: 22.26

Bajardi: JO’RAYEVA FERUZA

CHILANGARLIK TISKILLARI TURLARI TUZILISHI ULARDAN FOYDALANISH TURLARI


Reja:

1. 
   Chilangarlik turlari
   
2. 
   Chilangarlik ishlari haqida
   
3. 
   Chilangarni ish faoliyati
   

1. 
   Kirish. CHilangarlik ishi turlari, mexnat xavfsizligi koidalari. Ish joylarini tashkil etish va tayyorlash.
   

CHilangarlik ustaxonasi bilan tanishtirish, ish joylarini taksimlash, ustaxonadagi tartib koidalar tugrisida mahlumot berish. Mexnat madaniyati, maxsulot sifati, mexnatni ilmiy tashkil kilish etish va unumdorligini tushuntirish. Ukuv ustaxonalarida texnika elektr va yongin xavfszlik koidalarini urgatish. SHikastlanish sabablari. SHikast turlari. SHikastlanishdan saklanish.
Yongin xavfsizligi koidalari. Yongin chikish sabablari. Elektr isitgich va elektr asboblardan foydalanish.
Birinchi yongin uchirish uskunalaridan foydalanish tartibi. Ut uchirish moslamalari tugrisida mahlumot berish. Ut uchirish komandasini chakirish. Ukuvchilarni yongin chikkanda binodan chikish yullari bilan tanishtirish.
Sanitariya va gigiena koidalariga amal kilitttni urgatish, ish joylari va kiyinish talablarini bildiriish.

2. 
   O’lchash asoslari, o’lchash asboblari, o’lchash asboblaridan foydalanish.
   

O’lchashning moxiyati, o’lchash texnikasi, ulchamlar anikligi tugrisida mahlumot olish. O’lchash asboblarining ishlash printsiplari. SHtangentsirkul turlari, mikrometr, nutromer, burchak o’lchagich, tsirkul, krontsirkul, shchup, skoba, probka kabi asboblar bilan tanishish. O’lchash asboblarini tugri ishlatish, tugri saklashni bilish.
O’lchash anikligiga karab o’lchash asbobini tanlash. Tashki, ichki va chukurlik ulchamini tugri o’lchash. Mikrometr bilan o’lchash. Burchak o’lchagichlar bilan burchaklarni o’lchash.

3. 
   Tekislikda va fazoviy rejalash, rejalash usullari, asboblari va moslamalar.
   

Rejalash ishlarining moxiyati, rejalash ishlarining ketma-ketligini bilish.
CHizgich turlari, tsirkul, kerner, mis kuporosi va ulardan foydalanish. Detallarni rejalashga tayyorlash kvadrat, turtburchak, uchburchak detallarga nishon kuyish. CHizgich va tsirkul oyokchalarini charxlash va kirovini tukish.
Fazoviy rejalashni tekislikda rejalashdan farki, ishlatiladigan asboblar (reysmus, shtangenreysmus), moslamalar: prizma, buriladigan stol, domkrat xakida bilimga ega bulish. Uklar va markazlarni nishonlash ishlarini bajarish.

4. 
   Metallarni kesish, metallni kesish asboblari va usullari. Metall kesish asboblarini sozlash.
   

Kesish tugrisida mahlumotga ega bulish. Zubilo, kreytsmesel, uygich, bolgalar ogirligi va turini bilish. Kesish jarayoni, zubiloni ushlash, bolga bilan zarba berish. Listlardan zagotovka kirkib olish. Tunikalarni To’g’ri chiziq buyicha kesish. Plita ustida tunikani xar xil nakshda kesish. Reja izlari buyicha kesish. Metall tasmani kesish. Arikchalar kesish.
Asbobni dastgoxda utkirlash, charxlanish burchagini tekshirish.

5. 
   Metallarni qirkish asboblari va ularga bulgan talablar. Metallarni qirkish usullari.
   

Metallarni qirkish tugrisida umumiy tushunchalar. Metallarni qirkishga tayyorgarlik kilish va qirkish jarayoni. Dastakli qaychi lar, richagli qaychi lar, gilg’otina qaychi lar, arralar. Dastakli arra bilan tasmali metallarni qirkish, kuvurlarni va tsilindrsimon detallarni qirkish, qaychi bilan rejalangan listlarni qirkish.

6. 
   Metallarni to’g’rilash. To’g’rilash asboblari va moslamalar. To’g’rilash usullari.
   

To’g’rilash, to’g’rilash usullari, moslamalari, jixozlari va asboblar bilan tanishish, texnika xavfsizlik koidalarini tushuntirib utish. Simlarni va list materiallarni to’g’rilash va tugri bulganligini tekshirish.

7. 
   Metallarni egish.
   

Jarayon bilan tanishtirish, ishlatiladigan asbob uskuna va moslamalar bilan tanishtirish. Rejalangan listlarni sovuk xolatda gira va boshka moslamalarda egish ishlarini bajarish, tunikadan xomutlar tayyorlash.
Kuvur va chiviklarni sovuk xolatida moslamalarda 450 , 900 , 1350 ga egish. CHivikdan ilgak va ilmok kabi detallar tayyorlash.

8. 
   Egov turlari, tasniflari va ularga bulgan talablar, yuzani egovlashga tayyorlash. Tekis yuzani egovlash.
   

Metallarni egovlash tugrisida umumiy tushunchalar. Metallarni egovlashga tayyorgarlik kilish va egovlash jarayoni. Egovlar turlari, tasnifi, egov dastalari ularni tanlash, urnatish va yechib olishni urgatish. Yuzalarni egovlashdan oldin bajariladigan ishlar bilan tanishtirish, tozalash, rejalash.
Tekkis yuzalarni egovlash usullari. Yassi va yassi tutash yuzalarni egovlash, paralel yuzalarni egovlash.

9. 
   Fason yuzalarni egovlash.
   

Fason yuzalarni egovlash usullari, kul xarakatlari, gavdani tutish. Fason yuzalarni egovlashdan keyin tekshirish.
Kavarik va botik yuzalarni egovlash. Zagotovkani maxkamlash, yuzani profiliga karab egov tanlash va egovlash. Yupka listlarni egovlashni urganish. Yupka listlarni egovlagandagi nosozliklar paydo bulishi va ularni bartaraf kilish.

10. 
    SHaberlar va ularning turlari.
    

SHaberlash tugrisida umumiy mahlumotlar va moxiyatini tushuntirish. SHaberlarning konstruktsiyasi va tayyorlash materiallari. SHaberlarni charxlash va utkirlik burchagini o’lchash. Tekis yuzalarni shaberlash va sifatini tekshirish.
Tekkis yuzalarni shaberlashga tayyorlash va shaberlash. Fason yuzalarni shaberlashga tayyorlash va shaberlash. SHaberlangan yuzani tekshirish.

11. 
    Detallarni bir-biriga moslashtirish. Sirtlarni ishkalash va yaltiratish.
    

Jarayon xakida tushuncha berish. Moslashtirish va pripasovkada ishlatiladigan asboblar va moslamalar. Moslashtirish va pripasoka usullari. Klapanlar va kranlar bir biriga pripasovkalab moslashtirishga tayyorgarlik ishlari va moslashtirish ishlari. Moslashtirilgan detallarni tekshirish va nuksonlarini bartaraf etish.

12. 
    Parmalash.
    

Parmalash ishlari tugrisida umumiy mahlumotlar va parmalash ishlari moxiyati tushuntirish. Parmalarning konstruktsiyasini bilish, zagotovkaning materialiga karab parmani tanlash, ochik va berk teshiklarni parmalash. Parmalarni charxlash va andoza yordamida utkirligini tekshirish.
Parmalashda ishlatiladigan kul mashinalar (drel, kolovorot) bilan ishlash. Zagotovkani moslamaga kotirish. Dastgoxni sozlash va kesish rejimini urnatishni bilish. Dastgoxni sozlash, parmani urnatish, ochik va yopik teshiklarni parmalash ishlarini olib borish.

13. 
    Rezbalar, rezba kesish asboblari va rezba kesish jarayoni.
    

Rezbalar tugrisida umumiy mahlumotlarni bildirish. Rezba profili, turlari va ulardan foydalanish. Rezba kesish asboblari va turlari.
Ochik va berk teshiklarda ichki rezba ochish. Rezba sifatini tekshirish. Aniklangan nuksonlarni bartaraf kilish. Sinib kolgan metchikni zagotovkadan chikarib olish usullari.
Turli diametrli zagotovkalarga rezba kesib bolt, shpilka yasash. Rezba sifatini tekshirish va nuksonlarini aniklash.

14. 
    Parchinlash.
    

Parchinlash ishlari. Parchinli birikmalar turlari. Parchinli birikmani tayyorlash uchun zagotovkani rejalash va teshish. Parchin mixlarning turlari. Parchinlarni diametri va uzunligini aniklash. Zagotovkani moslamalarga urnatib parchin mixlar tayyorlash.
Parchinli birikmani yigish va sifatini tekshirish.

15. 
    Kavsharlash.
    

Kavsharlash ishlari. Kavsharlash turlari. Kavsharlash lampalari. Kavsharlash va kalaylashda texnika va yongin xavfsizligi koidalari. Simlarni bir-biriga kalaylab ulashni urgatish. Kavsharlangan birikmani tekshirish. Kavsharlashda yuzaga keladigan va ularni bartaraf etish.
Elimlash. Yelimlar turlari, yelimlashga tayyorgarlik ishlari. Zagotovkalarni bir-biriga yelimlash. Yelimlangan zagotovkalarning sifatini tekshirish.

16. 
    Kompleks ishlar.
    

Ukuvchilar amaliyot vaktida uzlashtirgan bilim malaka va kunikmalaridan foydalanib, turli xil ulchamdagi ochik va yopik xomutlar tayyorlashadi. Rejalash, kesish, to’g’rilash, bukish, teshish, zenkovkalash ishlarini bajarishadi.
Rezbali birikmani yigish uchun zagotovkalarni tayyorlash ishlari.
Tashki va ichki rezbalarni nazoratdan utkazish.
Rezbalar nazoratdan utkazilib ichki va tashki rezbalar bir-biriga mos kelishi tekshiriladi. Nukson rezbali detallar tugirlanadi yoki almashtiriladi.
Rezbali birikmani yigish ishlari.
Rezbali detallar bir-biriga ulanadi, bolt va vint yordamida detallar tortiladi va kotiriladi. Rezbali birikma ishonchli bulishi uchun kontrgayka orkali yoki shplint yordamida mustaxkamlanadi.
Ukuvchilar amaliyot vaktida uzlashtirgan bilim malaka va kunikmalaridan foydalanib berilgan anik ulchamdagi ilgak tayyorlashadi.
Rejalash, kesish, to’g’rilash, bukish, teshish, zenkovkalash, parchinlash ishlarini bajarishadi.
Ukuvchilar amaliyot vaktida uzlashtirgan bilim malaka va kunikmalaridan foydalanib berilgan anik ulchamdagi bolga tayyorlashadi. Rejalash, parmalash, egovlash kabi ishlarni bajarishadi.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar

1. 
   G. Yormatov, Isomuxammedov. “Mexnatni muxofaza kilish”. - T:. Uzbekiston. 2002.
   
2. 
   Amaliy kasbiy tahlim metodikasi 1-P-SH kismlari. - T:. 2003.
   
3. 
   N.I. Makienko. “Slesarlik amaliy ishlar” - T:. 1992.
   
4. 
   N Makienko, A. Umronxujaev. “CHilangarlik”
   
5. 
   N. Bekmurodova “CHilangarlik ishlari”. - T:. “Mexnat” nashriyoti, Temirchilik kishilik jamiyatining eng kadimgi davrlarida paydo bulgan. Miloddan avvalgi 4—3 ming yillikda Eron, Mesopotamiya, Misrda temirni sovuk xolda, shuningdek, kizdirib bolgalash bilan turli aslaxalar, mexnat kurollari va boshka buyumlar yasalgani mahlum. Markaziy Osiyoda temirchilik kadimdayok kasb sifatida shakllangan. Ishlab-chikarish kurollarining takomillashuvi, turli rangli metallarga ishlov berilishi xunarmandlar mexnatining bulinishiga olib keldi. Yahni, ayrim temirchilar mexnat kurollarini yasagan bulishsa, boshkalari nafis uy buyumlariga saykal berishgan.
   

Kadimda chilangarlar mayda metall buyum (ustara, qaychi , gazan, bigiz, arra, iskana kabi)larni yasashgan. Ushbu buyumlar dastlab xunarmandchilik usulida ishlab chikarilgan. Bu xunar egalari, asosan, pichok, dam, boskon, bolga, ombur va boshka asboblardan foydalanardi. Ular sartaroshlik, etikduzlik, maxriduzlik, duradgorlik kasblariga kerakli, shuningdek, binokorlik uchun xam ish kurollari yasab berishardi.
Zamonaviy chilangarlik — bu dastgoxlarda mexanik ishlov berishni tuldiradigan yoki metall buyumlar tayyorlashda yakuniy boskich bulgan mashina va mexanizmlarni yigish xamda sozlash ishlaridir. Mashinasozlikda chilangarlikning axamiyati katta bulib, ustaning ishtirokisiz mashina, mexanizm yoki asbobni yigib bulmaydi. CHilangarlik ishlab chikarishning barcha soxalarida keng qo’llaniladi, shu bois ishning turiga kura chilangarlar kuyidagi guruxlarga bulinadi:
mashina va mexanizmlarni yiguvchi;
mashina va mexanizmlarga texnik xizmat kursatuvchi va tahmirlovchi;
ishlab chikarish asbob-uskunalarini tahmirlovchi asbobsoz;
dastgox-mashina va shunga uxshashlarni urnatish buyicha yiguvchi chilangarlar.
Rejalash, kesish, to’g’rilash va egish, parchinlash, shaberlash, kavsharlash, kalaylash, yelimlab biriktirish, asosan, kulda bajariladi. Kul mexnati bilan bajariladigan ishlar mexanik usuldagiga karaganda birmuncha unumsiz bulishi bilan birga katta jismoniy kuch talab kiladi. SHuning uchun xam imkoni boricha kul mexnatini mexanizatsiyalashga xarakat kilinadi.
CHilangarlikda mexanizatsiyaning qo’llanilishi chilangarni stanokchi- ishchilar kasbiga yakinlashtiradi. Korxona yoki ustaxonalarda chilangarlarning xar tomonlama malakaga ega bulishi ayni muddaodir. Binobarin, zarur bulib kolganda u tahmirlash, dastgoxlarni yigish, moslamalar yasash bilan shugullanadi. SHu bois chilangar turli dastgoxlarda ishlay olishi kerak.
Mexnat madaniyati. Maxsulot sifati
Mexnat madaniyati deganda ishni makbul rejalashtirish, tashkil etish va uni nazorat kilish malakasini tushunmok lozim.
Mexnat unumdorligi mahlum vakt (soat, smena, oy, yil) ichida ishlab chikilgan maxsulotning soni va sifati bilan ulchanadi. Mexnat unumdorligini oshirishning muxim omillaridan biri ish vaktidan samarali foydalanishdir. Ishni shunday tashkil etish kerakki, uning xar bir dakikasi bexuda ketmasin. Buning uchun mexnat intizomiga kathiy rioya kilish zarur.
Maxsulotning sifati - unga kuyilgan texnik talablar, undan foydalanish, extiyojlarni kanoatlantira oladigan xususiyatlarning majmuidir. Maxsulot sifati ayni vaktda uning texnik konstruktorlik, ishlatilishi, texnologik parametrlari, ishonchliligi, chidamligi, badiiy- estetik xamda iktisodiy kursatkichlari bilan baxolanadi va standartlar bilan belgilanadi.
Ishonchlilik - buyumning belgilangan davr ichida va berilgan chegara doirasida chidamliligi, saklanuvchanligi va tahmirlashga yarokliligi, ishlatilish xususiyatlarini saklab kolishidir.
CHidamlilik - ishlatish (ekspluatatsiya) jarayonida buyumning uz xossasini saklay olish xususiyatidir. Ishning sifatiga tezlik tahsir kursatishi mumkin. Tezlikning pasayishi yoki ortishida ish sifati va xarakat anikligi kamayadi.
Xavfsiz mexnat sharoitlari
Mexnat muxofazasi - insonning xayoti va salomatligi uchun xavfsiz
mexnat sharoitlarini tahminlashga karatilgan texnikaviy, sanitariya-
gigiena va xukukiy tadbirlar majmuidir. Ishlab chikarishda xavfsiz
21
mexnat sharoitlarini yaratishda texnikaviy mehyorlarga, ishlab chikarish sanitariyasi va gigienasiga rioya kilish muxim xisoblanadi.
Texnikaviy mehyorlar ishlovchilarni mexnat predmetlari va vositalarining tahsiridan ximoya kilish buyicha amaliy choralarni belgilaydi. CHilangarlik ishlarini bajarishda dastgoxlar xamda mexanizmlarning xarakatlanuvchi kismlari ximoya tusiklari bilan berkitilishi zarur. Relsli elektr transportlar, kul vagonetkalari, aravalar va yuk kutaruvchi transport vositalari ishlaydigan yulkalar xavfli zonalar xisoblanadi. Bu xakda ogoxlantirib turish uchun xarakatlanadigan transport vositalariga turli sirenalar, xar xil rangdagi lampalar urnatiladi.
Mashina mexanizmlarining tok utkazuvchi kismlari ishlovchiga xavf keltirishi mumkin. Elektr tokidan saklanish uchun bunday joylarga ogoxlantiruvchi yozuv yoki shartli belgilar kuyiladi. Elektr asboblar elektr tarmokda shlangali kabel bilan ulanishi, unda, albatta, “erga ulash” nol simi bulishi kerak. Elektr asboblar bilan ishlashda shaxsiy ximoya vositalari - rezina kulkop, kalish va rezina taglikdan foydalanish zarur.
Uskunalarning urnatilishi, binodagi chang, gaz, bug, xarorat, namlik, shovkinning mehyori ishlab chikarish sanitariyasi va mexnat gigienasi talabiga javob berish kerak.
Ish boshlashdan oldin

• 
  ish kiyimini kiyib, yengini shimarish va tugmasini kadash;
  
• 
  chilangarlik dastgoxining ishchi buyiga mosligi va sozligini, giraning dastgoxga mustaxkam urnatilganini, aylantiruvchi vintning gaykada erkin aylana olishini, gira jaglaridagi chizik izlarining sifatini tekshirish;
  
• 
  ish joyini tayyorlash, ish uchun kerak bulgan maydonni bushatish, keraksiz narsalarni dastgoxdan olib tashlash;
  
• 
  zarur bulgan mehyorda yoritishni tahminlash;
  
• 
  ish uchun kerak buladigan asbob va moslamalar, materiallarni tayyorlash;
  
• 
  asboblar sozligini (utkirligini) kuzdan kechirish;
  
• 
  asboblarni tekshirishda bolga, egov va shaberlarning dastaga mustaxkam urnatilganligi xamda dastalarda yoriklar bulmasligiga aloxida ehtibor berish;
  
• 
  jixozlarning sozligi va ximoya tusiklarini tekshirish;
  
• 
  yukni yukoriga kutarishdan oldin kutaruvchi moslamalarning (blok, domkrat va boshk.), tormoz tizimlarining sozligi, kutariladigan yuklarning massasi yuk kutarish chegarasidan oshmasligini tekshirish;
  
• 
  yukni mustaxkam pulat simlar yoki ishonchli zanjirlar bilan maxkamlash va kutarish;
  
• 
  yukni osib kuyilgan xolda koldirmaslik, kutarib kuyilgan yuk ostida turmaslik, kul bilan taxlaydigan yuklarning ogirligi erkak va ayollar uchun urnatilgan mehyorlardan ortik bulmasligini tekshirish kerak.
  

Ish vaktida

• 
  detalni gira jaglariga maxkam kisish, zagotovkani kisish yoki bushatishda extiyot bulish;
  
• 
  dastgoxdagi qirindilarni fakat chutka bilan sidirib tashlash;
  
• 
  zubilo bilan metall qirkishda qirindini xavfsiz zonaga yunaltirish va ximoya tusinlaridan foydalanish;
  
• 
  ximoya kuzoynagidan foydalanish;
  
• 
  nosoz moslamalardan foydalanmaslik;
  
• 
  ish kiyimini benzin, kerosin bilan ifloslantirmaslik kerak.
  

Ishdan keyin

• 
  ish joyini yaxshilab yigishtirish;
  
• 
  asbob va moslamalarni uz joyiga kuyish;
  
• 
  moyli lattalarni maxsus metall kutilarga solib, kopkogini yopish kerak.
  

Pnevmatik asboblar bilan ishlashda kuyidagi xavfsizlik
koidalari bajarilishi shart

• 
  asbobga shlangni ulashdan oldin unga kisilgan xavo okimini yunaltirish va tekshirish;
  
• 
  pnevmatik asbobning shlangi va ishchi kismidan ushlamaslik;
  
• 
  ish vaktida shlangni agregatdan ajratmaslik;
  
• 
  asbobni ish xolatiga keltirilmaguncha unga xavo yubormaslik.
  

Tayanch iboralar:

CHilangarlik - bu dastgoxlarda mexanik ishlov berishni tuldiradigan yoki metall buyumlar tayyorlashda yakuniy boskich bulgan mashina va mexanizmlarni yigish xamda sozlash ishlaridir.
Mexnat madaniyati - ishni makbul rejalashtirish, tashkil etish va uni nazorat kilish.
Maxsulotning sifati - maxsulotga kuyilgan texnik talablar, undan foydalanish, extiyojlarni kanoatlantira oladigan xususiyatlarning majmuidir.MAVZU: O’lchash asoslari, o’lchash asboblari, o’lchash asboblaridan
foydalanish
SHtangen asboblar ichki va tashki ulchamlarni o’lchash uchun mo’ljallangan. Ular jumlasiga shtangentsirkullar, shtangen chukurlik o’lchagichlar (shtangenglubinomerlar) va shtangenreysmoslar kiradi. Bo’linmasining kiymati 1 mm ga teng lineyka. SHtengentsirkullar ichki va tashki ulchamlarni o’lchash uchun ishlatiladi. Ular 3 tipda tayyorlanadi. Bo’linmasining kiymati 0,05 mm va 0,1 mm ga teng SHTS II; bo’linmasining kiymati 0,1 mm ga teng SHTS III.

1. 
   1 mm li bo’linma xosil kilish uchun poliusning 9 mm uzunlikdagi shkalasiga unta bo’linma joylashtiriladi. Bu xolda 2 ta kushni shtrixlar orasidagi masofa 9-10 - 09 mmni tashkil etadi.
   

Bo’linmasining kiymati 0,1 mm ga teng shtangen asboblarning aksariyatida sanok olish oson bulishi uchun uzaytirilgan polius deb ataladigan polius buladi.
SHtangenreysmos, guniya, tsirkul, shablonlar, probka, kalibrlar, mikrometrlar, mikrometr, rezobomerlar, shup, radiusomerlar shular jumlasiga kiradi.
Mikrometrlar o’lchash chegarasi 0-25; 25-50; 50-75 va x.k.
Mikrometrlar tashki ulchamlarni o’lchash uchun ishlatiladi.
Kup ulchamli o’lchagichlar bilan burchak kattaligi ulchanadi. Ularda shkala va polius buladi. Kup ulchamli vositalardan 0° - dan 180° gacha bulgan burchaklarni o’lchashga imkon beradi. UT tipidagi burchak o’lchagichlar 0° dan 180° gacha bulgan tashki burchaklarni xamda 40° dan 180° gacha bulgan ichki burchaklarni o’lchashga imkon beruvchi UN tilidagi burchak o’lchagichlar qo’llaniladi.
Pulat chizgich bilan o’lchash.
CHizgich ulchanadigan detal yuzasiga jips kuyilib, uning yon chekkasi detaldagi biror dunglik yoki detalni kisib turuvchi narsaga tiraladi. CHizgichning 0- bo’linmasi detalning ulchanadigan kismi uchiga anik tugri kelishi kerak. Ulchamni aniklashda kuz anik shkala karshisida bulishi kerak.
SHtangentsirkul bilan o’lchash.

1. 
   Tashki ulchamni o’lchash uchun shtangentsirkulni olib, ramkani kisuvchi muruvvati bushatiladi. SHtangentsirkul lablari tsirkul ulchamida kattarok ulchamga keltiriladi. Xarakatlanuvchi ramka lablari ulchanadigan detal yuzasiga tekkinucha suriladi. Kisuvchi muruvvat bilan maxkamlanib, shtangentsirkul detaldan olinadi.
   

. Ichki ulchamni o’lchash uchun lablar teshik ulchamidan kichikrok ulchamga keriladi. Kichik lablar teshikka kiritilib, xarakatlanuvchi ramka lablari teshik devorchalariga tekkincha suriladi. Xarakatlanuvchi ramka muruvvat bilan maxkamlanib shtangentsirkul detaldan olinadi.

1. 
   CHukurlikni o’lchash uchun shtangenning yon chekkasi ulchanadigan teshik yoki chizikning yukori chetiga tiraladi. Xdrakatlanuvchi labning chukur o’lchagich chizigi teshik yoki chizik tagiga tiralguncha pastga tushiriladi. Xarakatlanuvchi ramka kisuvchi muruvvat bilan maxkamlanib, shtangentsirkul detaldan olinadi.
   

SHtangentsirkul kursatkichni ukish uchun shtanga shkalasi buyicha konusning nolinchi bo’linmasigacha mm lar butun soni sanaladi.
O’lchash vositalarini toklashda buyumning tayyorlanish anikdigi, o’lchash usulining samaradorligi va tejamliligi xisobga olinishi kerak. Buyumni tayyorlash, yigish, tahmirlash uchun kuyim kancha kam va talab etiladigan aniklik kancha yukori bulsa, o’lchash asbobi shuncha anik bulishi lozim.

Ulchamning yukori anikligini tahminlaydigan ulchov asboblarini tanlashda buyumning zarur sifatiga erishish uchun talab etilganidan anikrogini tanlamaslik kerak. Kuyishdan, kizdirib koliplash va bolgalashdan keyin ulchamlarni tekshirish uchun krontsirkul, nutromer, chizgich storlidir, chunki ularni tayyorlash uchun belgilangan ulchamlar va joizliklar butun mm lar xisobida beriladi. Xomaki ishlov berishda egovlash, kirkib tushirishda bo’linmasining kiymatini 0,1 mm ga teng bulgan shtangentsirkulning anikdigi yetarlidir.
Mashina - mexanizm detallari, zagotovkalariga ishlov berish mexanika yoki chilangarlik tsexlarida bajariladi. Ishlov berish jarayonida metallning mahlum kavati (kismi) olib tashlanadi, natijada uning ulchami kichrayadi.
Detal zagotovkasiga kerakli ulchamlarda ishlov berish uchun sirtiga chizik tortiladi. Bu rejalash deyiladi. Rejalashda tayyorlanayotgan detalning konturi zagotovkadan ajratib kursatiladi. Bu ishni anik bajarish lozim, aks xolda yul kuyilgan xato tayyorlangan detalni yaroksizlantiradi. Rejalash asosan, kichik seriyada, donalab ishlab chikarishda qo’llaniladi. Korxona va zavodlarda katta partiyada detal ishlab chikarishda maxsus moslama - konduktor kullanishi tufayli rejalashga extiyoj kolmaydi.
Detalning shakliga kura, rejalashning tekislikda va fazoviy (xajmiy) turi bor. Tekislikda rejalashda detalning sirtiga berilgan ulchamlarda pulat chizgichlar bilan iz koldiriladi (kernlanadi).
Fazoviy rejalash mashinasozlikda eng kup tarkalgan usul bulib, u tekislikda rejalashdan fark kiladi. Bu usulning murakkabligi shundan iboratki, detalning xar bir sirtiga chizib chikishdan tashkari, xamma tekisliklardagi aloxida rejalar bir-birlari bilan uzaro boglanadi.
Tekislikda rejalashda qo’llaniladigan asboblar
C Hizgich (igna) rejalanadigan detal sirtiga chizik turishi uchun mo’ljallangan bulib, U10 yoki U12 asbobsozlik pulatidan tayyorlanadi. Yaxshi ishlov berilgan pulat sirtlarni rejalash uchun jez chizgichlardan foydalaniladi. CHizgichlarning turtta: yumalok bir uchi bukilgan, chuntak chizgich va ignasi almashtiriladigan turlari bor.
Kerner (iz koldirgich) avvaldan belgilab
kuyilgan chiziklarga chukurchalar tushirish uchun xizmat kiladigan chilangarlik asbobi. Kernerlar legirlangan yoki uglerodli asbobsozlik
26
pulatidan (U7A, U8A, 7XF yoki 8XF) tayyorlanadi. Ishchi kismiga 15-20 mm uzunlikda termik ishlov beriladi. Uning kattikligi RS3 40-45, urta kismi nakatlanadi. Kernerlarning oddiy, maxsus, prujinali va elektrda ishlaydigan turlari bor.
TSirkullar aylanalarni bulishda va geometrik shakllarni yasashda qo’llaniladi. Undan o’lchagich asboblardan ulchamlarni detallarga kuchirishda xam foydalanish mumkin. Rejalash tsirkullari oddiy, yoysimon va prujinali bulishi mumkin. Oddiy tsirkul sharnir usulida biriktirilgan oyokchalardan iborat bulib, ular ignali yoki almashtirgichli turlarga bulinadi. Oyokchalarning kerilish kattaligi vint bilan sozlanadi. TSirkulda moslama tsirkul oyokchalarini 0,2 mm aniklikda urnatishga yordam beradi.
Rejalash shtangentsirkulidan tugri chiziklarni utkazishda va aylana markazini belgilashda foydalaniladi. Rejalash shtangentsirkuli yugonlashib boruvchi shtangaga urnatilgan keskichdan iborat. SHtanga buylab noniusli ramka suriladi. Ramkaning pastki kismiga uzi markazlanuvchi kiskichli nonius-tirgak urnatilgan. Ramka mikrometrik vint yordamida xomutga birikib, shtanga buylab kulda suriladi va kiskich bilan maxkamlanadi. Ramkaning mikrometrik surilishi gaykani aylantirish orkali amalga oshiriladi.
Rejalashdan avval markazlovchi tayanchni tegishli bazaviy teshikka to’g’rilanadi, sung rejalanadigan detalning sirtiga keskich urnatiladi. SHundan keyin shayton buyicha keskichni tuxtagichli kiskich bilan maxkamlab rejalash ishlari bajariladi.
Reysmus fazoviy rejalash asbobi bulib, undan g orizontal, vertikal va parallel chiziklarni utkazish xamda detalning taxtaga tugri kuyilganini tekshirishda foydalaniladi. U chuyan asos, vertikal shtativ, chizgichni urnatish uchun gaykali vint, ignani anik ulchamda urnatish uchun maxkamlovchi vint va plankalardan iborat. Detal va zagotovkalarni anik rejalashda mikrometrik bulgan reysmuslar qo’llaniladi.
Rejalashga tayyorgarlik. Rejalashga kirishishdan avval kuyidagi ishlarni bajarish lozim:

• 
  zagotovkani chang, zang va boshka iflosliklardan tozalash;
  

zagotovkani kuzdan kechirish, kavarik yorik va boshka nuksonlarni aniklash, ularni anik o’lchash, rejalanadigan detal chizmasini urganish;