O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| davlat boshqaruvi
organlari va maqalliy davlat qokimiyati organlarining hujjatlari va harakatlari ustidan nazorat hisoblanadi. Respublikamizda amalda bo‘lgan monopoliyaga qarshi qonun xujjatlariga muvofiq, davlat boshqaruvi va mahalliy davlat xokimiyati organlariga quyidagilar taqiqlanadi: – biror-bir faoliyat sohasida yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni tashkil qilishga cheklashlar joriy etish, shuningdek ayrim faoliyat turlarini amalga oshirish yoki muayyan bir tovarlarni ishlab chiqarishni taqiqlash (qonun xujjatlarida belgilangan istisno holatlardan tashqari); – xo‘jalik yurituvchi subyektga shartnomalar tuzishda kimgadir ustunlik berish, iste‘molchilarning muayyan doiralariga tovarlarni birinchi navbatda yetkazib berish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; – ba‘zi bir xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ayni bir tovar bozorining o‘zida ishlaydigan boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan ustunlik beruvchi solik yoki boshqa imtiyozlarni, lisenziyalash bo‘yicha huquqlarni asossiz ravishda berib qo‘yish; – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aksiyalari (ulushlari)ni sotib olish (qonun xujjatlarida nazarda to‘tilgan hollar bundan mustasno); – ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati uchun boshqa kamsituvchi yoki imtiyozli shart-sharoitlarni belgilash; Shu bilan birgalikda, boshqaruv organining boshqa bir boshqaruv organi bilan 210 yoxud xo‘jalik yurituvchi subyekt bilan bozor me‘yorida faoliyat ko‘rsatishiga, raqobatni rivojlantirishga tuskinlik qiluvchi va iste‘molchilarning qonuniy manfaatlariga zarar yetkazuvchi bitimlariga (kelishib qilingan harakatlariga), shu jumladan: – narxlar yoki tariflarni oshirish, pasaytirish, saqlab turishga; – bozorni xududiy tamoyil bo‘yicha, sotuvlar va haridlar hajmi, tovar xillari yoxud sotuvchilar yoki haridorlarning, buyurtmachilarning doirasi bo‘yicha taqsimlab olishga; – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini cheklash yoki ularni bozordan chetlatishga qaratilgan bitimlariga (kelishib qilingan harakatlariga) yo‘l qo‘yilmaydi va ular belgilangan tartibda to‘la yoki qisman haqiqiy emas deb topiladi. Mamlakatda iqtisodiyotni erkinlashtirish, monopoliyadan chiqarish hamda raqobatni rivojlantirish va uni qo‘llab-quvvatlash masalalari yuzasidan bir qator yutuqlarga erishildi. Erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonida yuzaga kelayotgan o‘zgarishlarga mos ravishda ayrim muammolarning bartaraf etilishi lozimligi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Xususan, ―Raqobat to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni mukammal ishlab chiqilgan bo‘lsada, bugungi kundaxizmatlar bozorida, moliya bozorlarida ham monopollashish, raqobatning cheklanishi va ustunlik mavqyeini suiiste‘mol qilish holatlari uchramoqda. Shu sababli, yuqoridagi kabi muammolarni bartaraf etish maqsadida monopoliyaga qarshi qonunchilikning moliya bozorlarini ham qamrab oladigan yangi taxriri ishlab chiqildi va amalda qo‘llash joriy etildi. Shu bilan birgalikda, tabiiy monopoliya subyektlari sohasida doimiy ravishda narxlar (tariflar)ni asossiz oshirish hisobiga daromad olishga intilish, tabiiy monopoliya subyektlarini o‘z bozorlarini potensial raqobatchilar uchun ochib berishdan manfaatdor emasligi, ularni bozorga kirishi uchun tuskinliklarni vujudga keltirish kabi holatlarni kuzatish mumkin. Tabiiy monopoliya subyektlarining ustunlik mavqyelarini suiiste‘mol kilgan holda o‘z shartlarini iste‘molchilarga o‘tkazishi iste‘molchilarning masalan, kommunal xizmat ko‘rsatish (ichimlik suvi ta‘minoti va maishiy chiqindilarni tashish) bo‘yicha namunaviy va amalda foydalanilayotgan shartnomalarga iste‘molchilarning huquqlarini cheklaydigan shartlar kiritilishi xozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Yana shuni ta‘kidlash lozimki, davlat tasarrufidan chiqarish raqobat muhitini yaratish uchun avvalo monopollashgan tarmoqlarni xususiylashtirishga e‘tibor berish muhimroq. Bundan tashqari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida bir qator yutuklarga erishilganligi bilan birgalikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari va tadbirkorlarda bozor kon‘yunkturasi haqidagi ma‘lumotlarning yetarli emasligi kabi muammolar haligacha mavjud. Amaldagi me‘yoriy xujjatlarga muvofiq, monopolist korxonalar o‘zlarining mahsulot yoki xizmatlari uchun narxlar, tariflar va rentabellikning cheklangan darajasini moliya organlarida deklarasiya qaydnomasidan o‘tkazishlari 211 belgilangan. Monopolist korxonalar o‘z narx tariflarini deklarasiyadan o‘tkazish uchun tayyorlagan kalkulyasiyalarini va ularni tasdiqlovchi xujjatlarni moliya organlariga taqdim etmoqdalar va moliya organlari ular taqdim etayotgan xujjatlar asosida (ularning to‘g‘ri ekanligiga ishongan holda) o‘rganib chiqib, aksariyat hollarda korxona tomonidan keltirilgan kalkulyasiyalarni tasdiqlab bermoqdalar. Narxlar, tariflar va rentabellikning cheklanganlik darajasini tasdiqlash moliya organlariga yuklatilgan bo‘lsa, ularning shakllanishini va qo‘llanilishini nazorat qilish esa monopoliyaga qarshi davlat organi zimmasiga yuklatilgan. Mazkur organ tomonidan o‘tkazilayotgan tekshirishlar davomida shu narsa ma‘lum bo‘lmoqdaki, aksariyat monopolist korxonalar narxlar, tariflarni deklarasiya qaydnomasidan o‘tkazish jarayonida moliya organlariga noto‘g‘ri axborot taqdim etmoqdalar va buning natijasida ularning narxi sun‘iy ravishda oshib bormoqda. Bu esa nafaqat monopolist korxonalar iste‘molchilari uchun, balki monopolist korxonaning o‘zi uchun ham zararlidir. Chunki, narxlar, tariflar va rentabellikning cheklangan darajasini belgilashda moliya organlariga noto‘g‘ri axborot berish oqibatida ularning sun‘iy ravishda oshirilishinatijasida olgan daromadlari asossiz daromad bo‘lib, ushbu daromad monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan sud qaroriga muvofiq tegishli jamg‘armalarga olib qo‘yiladi. Bundan tashqari, monopoliyaga qarshi qonun xujjatlariga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlar aksiya yoki ulushlarining 35 foiz va undan ortig‘iga egalik qilish ustidan ham davlat nazorati olib borilishi belgilangan. Amalda aksiyalarni sotib olishda guruxlar holida, o‘z qarindosh-urug‘lari yoki o‘z tarafdorlari bilan kelishgan holda aksiyalar paketlarini sotib olinishi holatiga juda ko‘p duch kelinmoqda. Amaldagi me‘yoriy xujjatlarga muvofiq bunday guruh ―bir guruh shaxslar‖ deb yuritilsada, bir guruh shaxslar kimlar bo‘lishligi to‘g‘risida qonunchiliklar da aniq izoh keltirilmagan. Shu sababli, bunday bitimlar bir gurux shaxslar tomonidan amalga oshirilgan taqdirda ham ularning bir guruh ekanliklarini isbotlash imkoniyati yo‘q. Shuningdek, mahalliy davlat boshqaruvi organlari tomonidan tovar bozoridagi ayrim subyektlarga imtiyoz berish holatlari ham ko‘plab uchramoqdaki, bu monopoliyaga qarshi qonun xujjatlariga zid bo‘lish bilan birga ushbu tovar bozoriga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarining kirish imkoniyatlarini cheklamoqda va imtiyozga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektning ushbu sohada ustunlik mavqyeini suiiste‘mol qilishiga sharoit yaratilmoqda. Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|