O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| i
-parametri bo‘yicha mos keluvchi parametr; • P ni – bazaviy tovarning i -parametriga mos keluvchi kattalik. Agarda raqobatbardoshligi baholanayotgan tovarning sifat ko‘rsatkichlari (masalan, ta‘mi, rangi, konsistensiyasi, hidi) olingan bo‘lsa, u holda ekspert baholash usulidan foydalaniladi. Bunda analog tovar yoki baaviy tovarga nisbatan o‘zaro ekspert xulosasi olinadi. Differensial baholash faqatgina bir ko‘rsatkich bo‘yicha raqobatbardoshlikni baholashda qulay bo‘lib, tovarning bir nechta ko‘rsatkich bo‘yicha raqobatbardoshligini aniqlashda undan foydalanish imkoniyati cheklangan. Kompleks usul tovar raqobatbardoshligini bir nechta ko‘rsatkichlar bo‘yicha kompleks baholashda qo‘llaniladi. Ushbu ko‘rsatkichlar ham o‘z navbatida differensial ko‘rsatkich sifatida olingan bo‘lishi ham mumkin: ∏ Bu yerda K n.p normativ parametr bo‘yicha raqobatbardoshlikning kompleks ko‘rsatkichi; K ni differensial usul yordamida olingan alohida olingan parametr bo‘yicha raqobatbardoshlik ko‘rsatkichi; n ko‘rsatkichlar soni. Agarda ushbu ko‘rsatkichlardan istalgan bittasining qiymati 0 bo‘lsa, u holda kompleks ko‘rsatkich ham 0 ga teng bo‘ladi. Ya‘ni tovar normativ- texnologik xujjatlarga muvofiq kelmaydi deb hisoblanadi. Texnologik parametrlar (normativ parametrlardan tashqari) asosida tovar raqobatbardoshligini baholash S.G. Svegunkov tomonidan taklif qilingan bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: ∑ Bu yerda K ti asosiy texnologik parametr bo‘yicha kompleks usulda 70 aniqlangan raqobatbardoshlik ko‘rsatkichi; a i tovarning n ta texnologik parametrlari bo‘yicha iste‘molchi ehtiyojini qondira oladigan i- parametrning ahamiyatlilik darajasi. K t.p. ko‘rsatkich taqqoslash uchun olingan tovarning bazaviy tovarga qanchalik muvofiq kelishini anglatadi. Bunda har bir texnologik parametrning ahamiyatlilik darajasi ekspert baholash usulida aniqlanadi Texnologik parametrlar bo‘yicha tovarning raqobatbardoshligini baholash qulay hisoblanib, o‘rganilayotgan mahsulotning iqtisodiy parametrlarini ham o‘zaro taqqoslab ko‘rish mumkin: Bu yerda X, X o raqobatbardoshligi tahlil qilinayotgan tovarni iste‘mol qilishga sarflangan barcha xarajatlar. Bunda barcha xarajatlarni tovarni xarid qilish va iste‘mol qilish (foydalanish, ishlatish) bilan bog‘liq holda hisoblab topishimiz mumkin: ∑ Bu yerda X d mahsulotni xarid qilishga sarflanadigan xarid xarajatlari; Bu yerda, J i kafolatli muddatining i-davri davomida tovarni iste‘mol qilish (foydalanish, ishlatish) bilan bog‘liq xarajatlar; T kafolatli saqlash muddati; i muddat (kun, oy, yil). Bunda: ∑ Bu yerda, J j j-tur bo‘yicha ekspluatasion xarajatlar; n tovarni iste‘mol qilish (foydalanish, ishlatish) bo‘yicha xarajat turlari. Agarda tovarni kafolat muddati oxirida sotilishiga to‘g‘ri kelsa, umumiy xarajatlar miqdori ekspluatasiya xarajatlariga miqdoriga mos ravishda kamaytirilishi lozim. Integral usul. Tovar raqobatbardoshligini baholashning integral ko‘rsatkichlari raqobatbardoshikka ta‘sir ko‘rsatuvchi kompleks ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatadi. Integral koeffisiyent bo‘yicha tovar raqobatbardoshligini aniqlashda texnologik parametrlar bo‘yicha kompleks ko‘rsatkich (K t ) va iqtisodiy parametrlar (K i ) bo‘yicha kompleks ko‘rsatkichlar ularning ahamiyatlilik darajasi ( a ) ni e‘tiborga olgan holda yig‘indiga aylantiriladi. Kompleks ko‘rsatkichlarning yig‘indisi 1 dan katta bo‘lmasligi kerak. Mazkur ko‘rsatkich asosida tovar raqobatbardoshligining integral 71 ko‘rsatkichi quyidagicha ifodalanadi: Bu yerda K i o‘rganilayotgan tovar raqobatbardoshligining bazaviy tovarga nisbatan integral ko‘rsatkichi. Integral ko‘rsatkich qiymati turlicha bo‘lishi mumkin. Bunda agarda, K i <1 bo‘lsa, u holda baholanayotgan tovar bazaviy tovardan raqobatbardoshligi past, agarda K i >1 bo‘lsa, u holda baholanayotgan tovar bazaviy tovardan raqobatbardoshligi yuqori, K i =1 bo‘lganda esa teng deb olinadi. Aralash usul. Tovar raqobatbardoshligini aniqlashning aralash usuli differensial va kompleks usullarning birgalikda qo‘llanilishi orqali amalga oshiriladi. bunda asosan parametrlarning aksariyati differensial usul orqali, qolganlari esa kompleks usul orqali aniqlanadi. Tovar raqobatbardoshligini baholashning aralash usulida eng muhim bo‘lgan ko‘rsatkichlar alohida ko‘rib chiqiladi, qolgan ko‘rsatkichlar esa umumiy holda guruh ko‘rsatkichini shakllantirishda foydalaniladi. ∑ Bu yerda K a tovar raqobatbardoshligining aralash usul orqali olingan ko‘rsatkichi; K i tovar raqobatbardoshligining i- mezon bo‘yicha ko‘rsatkichi; K i0 bazaviy tovar raqobatbardoshligining i- mezon bo‘yicha; K gr , K gr0 baholanayotgan va bazaviy tovar raqobatbardoshligining guruh ko‘rsatkichlari; d i i -mezon(ko‘rsatkichi)ning ahamiyatlilik darajasi. Mazkur usul yordamida tovar raqobatbardoshligi ko‘rsatkichini hisoblab topish orqali quyidagi xulosaga kelish mumkin: – mahsulotni tayyorlashda ishlatilayotgan xomashyo, yarim tayyor mahsulot yoki uning alohida ehtiyot qismlarining ahamiyatliligi: – mahsulotni tegishli loyihalashtirish; – mahsulotni tayyorlash texnologiyasi, sinash usullari, sifatni nazorat qilish, saqlash, tashish va o‘rnatish; – tovarning narxi, qo‘shimcha xizmatlar narxi, ehtiyot qismlari, servis xizmatiga qo‘yiladigan narx; – mahsulotning bozordagi sotilishi va shu kabilar. Shunday qilib, mahsulot va xizmatlarning raqobatbardoshligi – korxonalar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning raqobat kurashida mavqyeini oshirish va saqlab qolish maqsadida bellashuvi va raqobat ustunligini ta‘minlash qobiliyatidir. Bu raqobatbardoshlik nafaqat mahsulot va xizmatlar uchun, balki milliy iqtisodiyotning o‘sishi uchun ham asosiy shartlardan biridir. |