O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

7.1.1-rasm. Korxonalarning narx belgilash bo’yicha kelishuvi 
 
(Narx bo’yicha peshqadamlik strategiya)
 
Bugungi kunda narxli raqobat bozorida oligopoliya keng tarqalgan bo‘lib, 
bozor ishtirokchilarining foydasi, mahsulotlari narxi bir-biriga juda bog‘liqdir. 
Tarmoqdagi korxonalarning narx belgilash bo‘yicha strategik hamkorligi yetakchi 
korxona tomonidan javob reaksiyasi sifatida qabul qilinadi va u muntazam 
Korxonalarning narx belgilash bo‘yicha kelishuvi 
Kelishuv shartlari 
Ishtirokchilarning muntazam aloqani yo‘lga qo‘yshi 
Ishtirokchilarning umumiy narx strategiyasini qo‘llab-
quvvatlashlari 
Ishtirokchilar uchun yaqin va uzoq istiqbolda 
hamkorlikning qulay ekanligini baholay olish 
imkoniyatining mavjudligi
Kelishuvdan bosh tortganlik uchun chora ko‘rish 
mexanizmining mavjudligi 
Kelishuv maqsadi 
Foydani maksimallashtirish 
Narx bo‘yicha 
kelishuv ob‘ekti 
Mahsulotga narx darajasining belgilanishi 
Kelishuv usullari 
Narxga oid axborotlarning ochiqligi 
O‘zaro nafli narxlashtirish (focal points pricing) 
Narx bo‘yicha peshqadamlik 

---

110 
ravishda o‘z mahsulotini takomillashtirishga, mauyyan standartga moslashtirishga 
harakat qiladi.
Narx shakllanishining mikro va makroiqtisodiy shart-sharoitlari va narx 
bo‘yicha raqobatlashuvning muhim usullaridan biri M. Porter tomonidan ishlab 
chiqilgan. M.Porterning modeliga asosan har bir tarmoq raqobatni vujudga 
keltiruvchi fundamental iqtisodiy va texnik xususiyatlarga ega. Eng mukammal 
bozor pozisiyasiga erishilganda tarmoqda raqobat muhiti shakllanadi.
7.2. Narxli raqobat (oligopoliya) sharoitida bozordagi iqtisodiy muvozanat va 
uning tahlili 
Oligopoliya bir turdagi mahsulotning bir nechta firma tomonidan ishlab 
chiqarilishini izohlovchi vaziyatdir. Oligopollashgan bozorda narxni belgilash 
firmalarning strategik qarorlariga bog‘liq. Narxlashtirishning o‘ziga xos xususiyati 
shundan iboratki, har bir ishtirokchi qolgan ishtirokchilarning narx belgilashiga 
bog‘liqligi matematik modellashtirishning o‘yinlar nazariyasi modellariga 
asoslanadi. Duopoliya yoki oligopoliyaning oddiy modeli J.Bertran tomonidan 
1883 yilda taklif qilingan bo‘lib, 
Bertran modeli 
deb nomlanadi. Modelning 
mohiyati shundan iboratki, bozorda narxni ikkala firma birgalikda belgilaydi, 
sotish hajmi esa bozor talabi bilan teng deb hisoblanadi. 
Monopoliya sharoitida iqtisodiy muvozanat tahlili kabi oligopoliya 
sharoitida ham tahlil ishlari talab va taklif, xarajatlar funksiyasi asosida olib 
boriladi. 
Faraz qilaylik, 
TC
i
(q
i
)=c q
i
, c>0 1,2 firmalarning 
q
i
mahsulot miqdorini 
ishlab chiqarish uchun sarflagan umumiy xarajatlari funksiyasi bo‘lsin. 
Modelga asosan: 

bozorda bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi eng kamda ikkita firma 
ishtirok etadi; 

firmalar o‘zaro mustaqil va kelishilmagan holda faoliyat olib boradi; 

firmalarning limit xarajatlar (
marjinal xarajatlar- MC
)i teng va doimiy; 

talab funksiyasi chiziqli; 

firmalar o‘z mahsulotlariga narxni bir vaqtning o‘zida mustaqil 
belgilaydilar va raqobatlashadilar; 

firmalar narxni belgilab olishgach, o‘z mahsulotlariga bo‘lgan talab 
hajmiga teng miqdorda mahsulotlarini ishlab chiqaradilar; 

agarda narxlar turlicha bo‘lsa, iste‘molchilar eng arzon bo‘lgan tovarni 
xarid qilishadi; 

agarda narxlar bir xil belgilansa, iste‘molchilar har bir firmadan teng 
ulushlarda tovarlarni xarid qiladi. 

model statik xususiyatga ega va muayyan vaqt momentida qaror qabul 
qilishni ko‘zda tutadi. 
Narx bo‘yicha raqobatlashuvning mavjudligi firmalarning ishlab chiqarish 
hajmini erkin belgilashlarini, ammo narxni o‘zgartirish qiyin va imkonsiz 
ekanligini anglatadi. 

MC
= limit xarajatlar; 

---

111 

p
1
= birinchi firmaning belgilagan narxi; 

p
2
= birinchi firmaning belgilagan narxi; 

p
M
= monopol narx; 
birinchi firma uchun eng muqobil narx ikkinchi firmaning belgilagan 
narxidan kelib chiqadi. Agarda birinchi firma ikkinchi firmadan past narx 
belgilasa, barcha sotuv hajmi yoki iste‘molchilarning jami talabi (
D
) ni qamrab 
oladi va foydasini maksimallashtiradi. Agarda birinchi firma narx belgilashni 
ikkinchi firmaning belgilashini kutib tursa, u holda ikkinchi firma narxni limit 
xarajatlar (
MC
)dan oshmaydigan miqdorda belgilaydi. 
Tarmoqdagi talab funksiyasi chiziqli va quyidagi funksiya bilan ifodalangan: 
( ) [
]
Shuningdek, har bir firma ikkinchi firma ishlab chiqarishni to‘xtatgan 
taqdirda ham bozor talabini qondiradi. Agarda ikkala firma tomonidan narx bir xil 
o‘rnatilganda bozor talabi teng ikkiga bo‘lib qondiriladi. U holda birinchi 
firmaning mahsulotiga bo‘lgan talab funksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 
( 
) {
(
)
Har bir firmaning strategiyasi o‘z foydasini maksimallashtirishga qaratilgan deb 
hisoblaymiz: 
{
( 
) ( 
)
( 
)
 
Bertran modeliga muvofiq, bozordagi muvozanat shunday nuqtada sodir 
bo‘ladiki, bunda har ikkala firma tomonidan belgilangan narx o‘zaro teng va 
ularning foydasi nolga teng bo‘ladi. 
Ushbu faraz 
Bertran paradoksi 
deb ham ataladi. Paradoksning to‘g‘riligini 
uchun istalgan narx variantlarini va Bertran modelini qo‘llash orqali tekshirib 
ko‘rish mumkin. 
Ushbu paradoks raqiblar soni 
bo‘lgan taqdirda ham o‘rinli bo‘ladi. 
Ta‘kidlash joizki alohida olingan firmalarning ishlab chiqarish hajmi cheklangan 
sharoitda Bertran modeli o‘z kuchini yo‘qotadi. 
Oligopoliya sharoitida raqobat modeli dastlab 1838 yilda O.Kurno 
tomonidan taklif qilingan. 
Ushbu modelga muvofiq, har bir firma ishlab chiqarish hajmini o‘zi mustaqil 
belgilaydi. Narxni esa bozor talabiga teskari funksiya orqali ifodalaydi.
O.Kurno modeliga muvofiq, duopoliya sharoitida har ikkala firma bir-
biridan mustaqil ravishda narx belgilaydi. Bunda tarmoqda ishlab chiqarilayotgan 
jami mahsulot hajmi ikkala firmaning birgalikda ishlab chiqargan mahsuloti 
yig‘indisiga teng. Mahsulotlarning bozor narxi talab funksiyasiga teskari bo‘lgan 
chiziqli funksiya orqali ifodalanadi: 
( ) ( 
) * + 
 

---

112 
bunda,
 a, b 
noldan farqli o‘zgaruvchilar. 
Faraz qilaylik, oligopol firmalarning limit xarajatlari (
MC
) teng va mahsulot 
ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Firmalarning doimiy xarajatlari nolga 
teng: 
U holda oligopolist firma o‘z foydasini maksimallashtirishi uchun quyidagi shart 
bajariladi: 
{
( 
)
( 
)
 
Ushbu formuladan ko‘rinib turibdiki, 
( 
)
bo‘lganda firma ijobiy 
foydaga erisha olmaydi. Bundan, 
{
( 
)
( ( 
)
 
Ikkinchi firmaning foydasi ham xuddi shu tarzda mos indekslarni almashtirish 
orqali aniqlanadi. 
[
] 
bo‘lganda 
( 
)
deb belgilash kiritamiz. U holda bizning 
tengligimiz 
( 
)
[
]
ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Ushbu munosabat birinchi firmaning 
reaksiya funksiyasi 
(eng maqbul javob qaytarish funksiyasi)
deb ataladi. Bu shuni anglatadiki, ikkinchi 
firmaning har bir q
2
maxsulot hajmiga birinchi firma mos ravishda q
1
hajm 
mahsulot ishlab chiqarish bilan javob qaytaradi va eng o‘z foydasini 
maksimallashtiradi. 
( 
)
Agarda
 
bo‘lsa
, 
( 
)
 
Shu tarzda ikkinchi firmaning javob 
reaksiyasi 
( 
)
Masalanining yechimi O.Kurno tomonidan taklif qilingan bo‘lib, 
Kurno 
muvozanati
deb ataladi
62
. Kurno muvozanati R
1
(q
2
) va R
2
(q
2
) chiziqlari 
kesishmasidagi C
q
nuqtada ro‘y beradi.
Ushbu funksiyalarni grafiklar orqali ifodalaydigan bo‘lsak 7.2.1-rasmdagi 
ko‘rinishni oladi. 
62
Филатов А.Ю. Математические модели несовершенной конкуренции / Филатов А.Ю., Айзенберг Н.И. – 
Иркутск: Изд-во Иркут. гос. ун-та. – 2012. – 108 с. 9 б 

---

113 
 


 

 
 


R
1
(q
2
)
 


C
q
 



R
2
(q
2
) 
 
0
q
1