O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Oligopoliya tushunchasi, mohiyati va turlari
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.3. Oligopoliya tushunchasi, mohiyati va turlari
Oligopoliya bozorda narxga ta‘sir ko‘rsatuvchi bir nechta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan vaziyatdir. agarda ishlab chiqaruvchilar ikkita bo‘lsa, bunday oligopoliya duopoliya deb ataladi. Oligopoliya –bozorda kam sonli ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar mavjud bo‘lgan iqtisodiy vaziyat bo‘lib, ushbu ishlab chiqaruvchi firmalarning eng yiriklari bozor narxiga ta‘sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari quyidagilar: Birinchidan , bozorda bir yoki bir nechta ishlab chiqaruvchi-sotuvchilar mavjudligi (odatda 3-7 nafar). buning yaqqol dalili AQShdagi yirik avtomobil ishlab chiqaruvchilar Big Three deb nomlanib, uchta yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi General Motors, Ford va Chryslerdan iborat. ushbu firmalar AQShda avtomobil sanoatining 90% tashkil etadi. ammo oligopoliyaning bu xususiyati o‘ziga xos kammchiliklarga ega bo‘lib, xalqaro raqobatni e‘tiborga olmaydi. aynan AQShning avtomobil sanoati Yaponiyaning arzon va sifatli avtomobillariga qarshi raqobatlashishda juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirmoqda. Ikkinchidan , har bir ishtirokchining ulushi sezilarli bo‘lib, ular birgalikda ta‘sir ko‘rsatadilar; Uchinchidan , bozorga yangi ishtirokchilar kirib kelishi yoki chiqib ketishi ma‘lum shartlar asosida cheklanganligi. bozorga kirishdagi to‘siqlar eng avvalo ishlab chiqarish ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, aksariyat firmalar aktivlar ulushi kichikligi bois yirik firmalar bilan bellasha olmaydi. Masalan, O‘zbekiston avtomobil sanoati umumiy qiymati 14 mlrd AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan 4 ta yirik korxonani o‘z ichiga oladi. ularning har birining ulushi 1 mlrd AQSh 46 dollaridan ortiq. Bunday ulkan kapitalga ega bo‘lish boshqa mahalliy biznes subyektlarining ushbu sohaga kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi; To’rtinchidan , oligopolistik bozorda ishlab chiqarilayotgan mahsulot differensasiyalangan yoki aynan o‘xshash (bir xil, o‘xshash). Ularning xaridorlari ham kam sonli yoki iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘iga taalluqli bo‘ladi; Beshinchidan , ishtirokchilar o‘zaro maxfiy kelishilgan yoki ular o‘rtasida o‘zaro kelishuv vujudga kelishi mumkin. hyech kimga sir emaski, kam sonli oligopolist firmalar bozorning katta ulushiga ega bo‘ladilar va o‘z faoliyatlarini qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq olda tashkil etadilar; Oltinchidan , bozorning ushbu tarmog‘i hukumat organlari tomonidan qat‘iy nazorat qilinishi yoki ta‘sir ko‘rsatilishi mumkin; Yettinchidan , oligopolistik bozorning muhim xususiyati istalgan ishtirokchi oligopolist firmaning faoliyati qolgan firmalar faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi va ular o‘z navbatida buni e‘tiborga olgan bo‘lishlari kerak. Oligopoliya sharoitida ham narx va narxsiz raqobat bo‘lishi mumkin. ammo narx bo‘yicha raqobatlashuv odatda samarasiz bo‘ladi. ishtirokchilar o‘rtasida narxni belgilash bilan bog‘liq uzviy bog‘liqlikning mavjudligi bois, biror bir ishtirokchining narxni pasaytirishi qolganlarning katta zarar ko‘rishi va xaridorlarini yo‘qotishiga olib keladi. aks ta‘sir sifatida firmalar narx bo‘yicha yetakchiga ta‘sir ko‘rsatishi bois, narx bo‘yicha raqobatlashuv oligopolistik vaziyatda qisqa muddatli samara keltirishi mumkin. Oligopoliya sharoitida yirik firmalar miqyos samarasi bois ishlab chiqarish xarajatlarini eng minimum darajaga qadar pasaytiradi. Aynan marketingning narx bo‘yicha peshqadamlik strategiyasi aynan oligopolist firmalar uchun xosdir. Oligopoliya sharoitida raqobatning narxga bog‘liq bo‘lmagan usullari reklama va sanaoat josusligi qo‘llaniladi. shu sababli bu usullar tez-tez uchrab turadi. Oligopol firmalar tomonidan mahsulotlar standartlashtirilgan (rangli metallar, neft, tabiiy gaz, kimyoviy o‘g‘itlar) va differensiasiyalangan (avtomobilsozlik, murakkab texnologiyalar, yuqori texnologiyalar) holda ishlab chiqariladi. standartlashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishga asoslangan oligopoliyalar sof oligopoliya deb ataladi. Aksincha differensiallashgan oligopoliya deb ataladi. Oligopoliyaning muhim xususiyatlaridan biri ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvidir. Bu tarmoqda firmalar ulushining ortib borishi bilan izohlanadi. konsentrasiyalashuvning oddiy ko‘rsatkichi bu firmalarning bozor ulushi bilan aniqlanadi. Agarda firmalarning ulushi 35% ortiq bo‘lsa bozor nisbatan konsentrasiyalashgan, 35-70% o‘rta darajada konsentrasiyalashgan va 70% -100% yuqori konsentrasiyalashgan. Konsentrasiyalashuv koeffisiyentini aniqlashda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida Xerfendall-Xirshmann indeksidan foydalaniladi. Xerfendal indeksi quyidagi formula bilan aniqlanadi: bunda , G – Gerfendall indeksi, 47 x i - i korxonaning bozordagi ulushi agar G <400 bo‘lsa, xolda bozorda erkin raqobat, 400< G< 1000 bo‘lsa monopolistik raqobat, 1000< G< 3000 – oligopoliya va G >3000 - monopoliya. Oligopoliyaning vujudga kelishininga asosiy sabablari quyidagilar: – miqyos samarasi . Agarda firmalarning ishlab chiqarish imkoniyati yuqori bo‘lsa, ular tarmoqni to‘liq ehtiyojini qondirishi mumkin. masalan firmaning quvvati 500 birlik, bozor talabi 1000 birlikka teng bo‘lsa, shubhasiz quvvati 200 birlikdan yuqori bo‘lgan 4 ta firma yuqori ishlab chiqarish samarasiga ega bo‘ladi. natijada tarmoqdagi ko‘plab kam ulushga ega bo‘lgan firmalar bankrotga uchraydi yoki o‘zaro qo‘shilib ketadi. – moliyaviy to’siqlar – ulkan reklama xarajatlari va mahsulot(xizmat)larning patent, lisenziya va mualliflik huquqi bilan himoyalanganligi tarmoqqa boshqa firmalarning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi. masalan, yuqori texnologiyalarga asoslangan firmaning patentdan foydalanish muddati 20 yilga teng bo‘lsa, ushbu tarmoqqa yaqin yillarda raqobatchi kirib kelishi amri mahol. – qo’shilish samarasi, oligopoliya sharoitida firmalarning raqiblariga javob reaksiyasi halokatli bo‘lishi mumkin. chunki ulkan ishlab chiqarish hajmi va potensial mijozlarning yo‘qotilishi kuzatiladi. buning oldini olish uchun ko‘pchilik firmalar tarmoqda o‘zaro qo‘shilib ketadilar va yirik moliya-sanoat guruhlari, kartellarni vujudga keltiradilar. shuningdek, ular o‘z bozor ulushlarini kengaytirish uchun o‘zaro maxfiy kelishuvga ham yo‘l qo‘yishadi. Oligopoliyaning quyidagi turlari mavjud: Birjinsli (diferensiallashmagan) oligopoliya – bozorda bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir nechta firma ishtirok etadi. Bir turdagi mahsulot deb savdo belgisi, tarkibi va navi bilan farq qilmaydigan mahsulotlar tushuniladi. Masalan, (spirtning 3 navi, shakarning 8 navi, alyuminiy – 9 markasi). Diferensiallashgan oligopoliya – bir nechta firma turli nav, o‘lcham, markasi bilan farq qiluvchi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Masalan, avtomobilsozlik, tamaki mahsulotlari, salqin (spirtsiz) ichimliklar, po‘lat quyish. Hukmron oligopoliya – bozorda ulushi 60% dan ortiq bo‘lgan bitta firma va qolgan ulushni bir nechta firmalar o‘zaro bo‘lib olishadi. Masalan, mamlakatimizda spirtli ichimliklarning 75% OAO ―O‘zmevasabzavotuzumsanaot‖-xolding kompaniyasi tomonidan ishlab chiqariladi. Duopoliya – bozorda faqat ikkita ishlab chiqaruvchi yoki muayyan mahsulotni xarid qiluvchi ikkita firma ishtirok etadi. |