O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.28-jadval 
Egri chiziqli bog‘lanishda korrelyatsion munosabatni aniqlash uchun 
boshlang‘ich ma’lumotlarni hisoblash 
Y 
Y
x
 
Y
Y

 


2
Y
Y

 
Y-Y
x
 


2
x
Y
Y

 
4,2 
3,93 
-0,9 
0,81 
+0,27 
0,073 
4,8 
4,90 
-0,3 
0,09 
-0,10 
0,010 
5,3 
5,55 
+0,2 
0,04 
-0,25 
0,062 
6,0 
5,95 
+0,9 
0,81 
+0,05 
0,003 
6,2 
6,05 
+1,1 
1,21 
+0,15 
0,022 
5,8 
5,90 
+0,7 
0,49 
-0,10 
0,010 
5,3 
5,43 
+0,2 
0,04 
-0,13 
0,017 
4,4 
4,78 
-0,7 
0,49 
-0,38 
0,144 
4,0 
3,70 
-1,1 
1,21 
+0,30 
0,090 

46
46,0 
- 
5,19 
- 
0,431 
Olingan qiymatlarni yuqoridagi formulaga qo‘yib, ishchilar yoshi va mehnat 
unumdorligi orasidagi bog‘lanish chambarchasligini xarakterlovchi korrelyatsion 
munosabat kattaligini aniqlaymiz: 
956
,
0
576
,
0
049
,
0
576
,
0
9
:
19
,
5
9
:
43
,
0
9
:
19
,
5






Xulosada qilib aytib o‘tish kerakki, juft korrelyatsiya usulini qo‘llashni faqat 
ikkita misoldagina ko‘rib chiqdik. Biroq bu usul har xil iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasida 
munosabatni ham o‘rganish uchun qo‘llanilishi mumkin. Bu esa o‘rganilayotgan 
holatni, uning o‘zgarishida har bir omilning o‘rni va ahamiyatini baholashda chuqurroq 
bilimga ega bo‘lish imkoniyatini beradi. 
Korxonaning xo‘jalik faoliyatidagi iqtisodiy holatlari va jarayonlari ko‘p sonli 
omillarga bog‘liq. Bu kabi kompleks omillarning o‘zaro bog‘lanishlari o‘rganilayotgan 
holatni to‘liqroq xarakterlaydi. 
Korrelyatsion tahlil uchun omillarni saralash – eng muhim hisoblanadi. Chunki 
tahlilning yakuniy natijalari omillarning qanchalik to‘g‘ri tanlanganligiga bog‘liq. 

---

38 
Nazariya va tahlilning amaliy tajribasi omillarni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bunda quyidagi qoidalarga bo‘ysunish kerak: 
1. Birinchi navbatda, ko‘rsatkichlar orasidagi sababli bog‘lanishlarni hisobga 
olish zarur, negaki, faqat ulargina o‘rganilayotgan holat mohiyatini ochib beradi. 
Natijaviy ko‘rsatkichli matematik munosabatlarda joylashgan bu kabi omillarning 
tahlili unchalik ahamiyat kasb etmaydi. 
2. Ko‘p omilli korrelyatsion model yaratishda amalda qilib bo‘lmaydigan barcha 
shart va majburiyatlarni o‘z ichiga olgan, natijaviy ko‘rsatkichlarga hal qiluvchi ta’sir 
o‘tkazadigan eng muhim omillarni tanlab olish zarur. Styudent bo‘yicha kam jadvalli, 
ishonchlilik mezoniga ega bo‘lgan omillarni hisobga olish tavsiya qilinmaydi. 
3. Chiziqli turdagi korrelyatsion modellarga egri chiziqli xarakterga ega bo‘lgan 
natijaviy ko‘rsatkich bilan bog‘lanishli omillarni qo‘shish tavsiya etilmaydi. 
4. Korrelyatsion modelga o‘zaro bog‘langan omillarni qo‘shish mumkin emas. 
Agar ikkita omil o‘rtasidagi juft korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,85 dan ko‘p bo‘lsa, 
korrelyatsion tahlil qoidasiga ko‘ra bittasini chiqarib tashlash kerak, aks holda, 
natijaviy ko‘rsatkichni xau holda bo‘lishiga olib keladi. 
5. Korrelyatsion modelga funksional xarakterdagi natijaviy ko‘rsatkichda 
bog‘lanishli omillarni korrelyatsion modelga qo‘shish tavsiya etilmaydi. 
Korrelyatsion model uchun omillarni saralashda analitik guruhlash, parallel va 
dinamik qatorlarni solishtirish, chiziqli grafiklar katta yordam beradi. Ular yordamida 
o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanish mavjudligi, shakli va yo‘nalishini 
aniqlash mumkin. Omillarni saralashni Styudent mezoni bo‘yicha qiymatlarni 
baholash asosida korrelyatsion tahlil masalasini yechish jarayonida ham amalga 
oshirish mumkin. 
Sanab o‘tilgan shartlarni hisobga olgan holda va omillarni saralash usullarini 
qo‘llagan holda ko‘p omilli korrelyatsion modelning rentabellik darajasi (
Y
) uchun 
uning darajasiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillar tanlab olingan. 
x
1
– material unumi, so‘m; 
x
2
– jamg‘arma unumi, so‘m; 
x
3
–mehnat unumdorligi (bir ishchining o‘rtacha yillik ishlab chiqarishi), ming 
so‘m; 
x
4
– korxona aylanma mablag‘ining aylanish davomiyligi, kun; 
x
5
– yuqori sifatli mahsulotning solishtirma og‘irligi foiz. 
Modomiki, korrelyatsion bog‘lanish ko‘p sonli kuzatuvlarda to‘laligicha 
namoyon bo‘lar ekan, ma’lumotlarni tanlab olish hajmi yetarlicha katta bo‘lishi kerak, 
negaki ko‘p sonli kuzatuvlardagina boshqa omillarning ta’siri tekislanadi. 
O‘rganilayotgan obyektlar majmui qanchalik ko‘p bo‘lsa, natijalar tahlili shunchalik 
aniq bo‘ladi. 
Bu shartni hisobga olgan holda sanab o‘tilgan omillarning rentabellik darajasiga 
ta’siri 40 ta korxona misolida o‘rganiladi. 
Har bir omil va natijaviy ko‘rsatkichlardan yig‘ilgan boshlang‘ich ma’lumotlar 
aniqligi, bir turdaligi va me’yoriy taqsimot qonunlariga moz kelishi tekshirilgan 
bo‘lishi kerak. 
Birinchi navbatda uning obyektiv mavjudligiga mos holda ma’lumotning 
aniqliligiga ishonch hosil qilish kerak. Negaki aniq bo‘lmagan ma’lumotdan 

---

39 
foydalanish tahlil natijalarining noaniqligiga va noto‘g‘ri xulosalar chiqarishga olib 
keladi. 
Ma’lumot o‘rtacha darajada taqsimlanishi bo‘yicha bir turda bo‘lishi kerak. Agar 
obyektlar guruhlari o‘rtacha darajadan katta farq qilsa, bu boshlang‘ich 
ma’lumotlarning bir turda emasligidan dalolat beradi. 
Ma’lumotning bir turda bo‘lish mezoni bu har bir omilli va natijaviy 
ko‘rsatkichlarda hisoblanadigan o‘rta kvadratik og‘ish va variatsiya koeffitsiyenti 
hisoblanadi. 
O‘rta kvadratik og‘ish alohida qiymatlarni o‘rta arifmetik qiymatlardan absolyut 
og‘ishini ko‘rsatadi. Uning qiymati ushbu formuladan topiladi: 


.
2
n
x
x
i




Variatsiya koeffitsiyenti alohida qiymatlarni o‘rta arifmetik qiymatlardan nisbiy 
og‘ishi chegarasini ko‘rsatadi. U quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi 
100


x
V

Variatsiya koeffitsiyenti qanchalik katta bo‘lsa, shuncha tarqoqlik nisbatan ko‘p 
va o‘rganilayotgan obyektlarning to‘g‘rilanishi kam bo‘ladi. Variatsion qatorlarning 
o‘zgarishi quyidagicha qabul qilingan: 10foiz dan oshib ketmasa – arzimas, 10-20foiz 
- o‘rtacha, 20foiz dan ko‘p bo‘lsa katta, lekin 33foiz dan oshib ketmasligi kerak. 
Variatsiya 33foiz dan oshib ketsa bu ma’lumotlarning bir turda emasligidan darak 
beradi va bir turda bo‘lmagan ma’lumotlarni chiqarib tashlash kerak bo‘ladi. Bular 
odatda tanlov qatorlarining boshida yoki oxirida bo‘ladi.