O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti

8.1.-jadval

Iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi oddiy va murakkab bog‘liqlar shakllarining asosiy xususiyatlari

Eng asosiy xususiyatlar	Bog‘liqliklar xususiyatlari
	bir taraflama	ko‘p taraflama
Bog‘liqliklarning asosiy ma’nolari Yo‘naltirilgan bog‘liqlik Bog‘liqlikning vaqtli xususiyatlari Bog‘liqliklar ma’nosi Bog‘lik shakllari	Bir taraflama Vaqtiga mos kelmaydi Тexnik-iqtisodiy Sabab-oqibat	Ko‘p taraflama Bir vaqtda Ijtimoiy-iqtisodiy Birga faoliyat ko‘rsatuvchi
Amalda qo‘llashga yaroqliligi Bog‘liqlikni oddiy ko‘rinishda bera oladimi	Ha	Yo‘q

Iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi bog‘liq-liklarning qaysi shakli yaxshi ekanligini iqtisodiy o‘sish va uning omillarning iqtisodiy ma’nolariga asoslanib o‘tkazilgan bir va ko‘p tomonlama bog‘liqliklarning qiyosiy tahlili beradi.iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi bog‘liqliklar quyidagicha aniqlanadi. Bir ko‘rsatkichli va kam sonli omilli iqtisodiy o‘sish sarf-ishlab chiqarish shakldagi bir taraflama bog‘likda bo‘ladi. Milliy daromad va asosiy fondlar hamda ishchi kuchlari o‘rtasidagi bog‘liqlar yuqoridagi bir taraflama bog‘liqliklarning tipik ko‘rinishi hisoblanadi. Bunda mehnat va asosiy fondlar ishlab chiqarishga sarfni bildirsa, milliy daromad qilingan sarflarning natijasi sifatida qaraladi. Ammo milliy daromad va mehnat hamda asosiy fodlar o‘rtasida esa ko‘p tomonlama bog‘liqliklar mavjud bo‘ladi.

O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ma’lum davrlarda mil-liy daromad mavjud asosiy fondlar miqdorlariga bog‘liq bo‘lsa, shu davrda asosiy fondlarning o‘zlari ham milliy daromadning bir qismi hisoblanadi.

Iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasida bir martalik bog‘liqliklar ham mavjudligini taxmin qilinadi. Masalan, shu davrda milliy daromad miqdori mehnat sarfining miqdori va sifati bilan belgilanadi. Ikkinchi tomondan mehnat sarfi ham milliy daromaddan alohida amalga oshirilmaydi. Bunda birinchi holda bog‘liqlikning ishlab chiqarish va ikkinchi holda esa taqsimot tomoni ta’kidlanadi.

Ko‘p ko‘rsatkichli va ko‘p omilli iqtisodiy o‘sish konsepsiyalari ko‘rilganda, iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi bog‘liqlarni sarf-ishlab chiqarish shakldagi bir tomonlama bog‘liqliklar sifatida qarolmaydi. Haqiqatan bunda omillar iqtisodiy o‘sishni turli yo‘nalishlarini ifodalaydi, iqtisodiy o‘sish va uning yo‘nalishlari bir vaqtda ko‘p yo‘nalishli bo‘lib, birga faoliyat ko‘rsatadi.

Faqat iqtisodiy o‘sish, uning omillari va xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni emas, balki ularning yuzaga kelish sabablarini ham tahlil qilish talab qiladi. Umuman bir ko‘rsatkichli va kam omilli iqtisodiy o‘sishning oddiy iqtisodiy o‘sish konsepsiyasi va ko‘p ko‘rsatkichli va ko‘p omilli iqtisodiy o‘sishni murakkab iqtisodiy o‘sish konsepsiyasi deyiladi.

Iqtisodiy o‘sish va uning omilari o‘rtasida qanday bog‘liqlik mavjudligi bo‘lishi nuqtai nazaridan oddiy va murakkab iqtisodiy o‘sish konsepsiyalarining mavjud ikkita farqi alohida ahamiyatga egadir. Birinchi farq shundan iboratki oddiy konsepsiyaga asosan iqtisodiy o‘sish va uning omillari harxil substansiyalarda bo‘ladi, murakkab konsepsiyada esa bunday emas. Ikkinchi farq shundan iboratki oddiy konsepsiya iqtisodiy o‘sish va uning omillari tor texnik-iqtisodiy ko‘rinishdagi tushunchalarni ifodalasa iqtisodiy o‘sish murakkab konsepsiyasida iqtisodiy o‘sish va uning omillari ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha o‘ziga xos tomonlarini qamrab olgan tushunchalarni ifodalaydi.

Iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasida bo‘ladigan farqlar sababli oddiy konsepsiya omillari iqtisodiy o‘sishdan ilgari yuzaga keluvchi bir taraflama bog‘liqlikni ifodalaydi. Bunda bog‘liqlik tushunchasi faqat iqtisodiy ma’noga ega bo‘lganligi sababli bu bog‘liqliklar vaqt damodi bir taraflama va bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan va eng muhimi bog‘liqlikning sarf-ishlab chiqarish ko‘rinishidagi texnik shaklini ifodalaydi.

Iqtisodiy o‘sishning murakkab konsepsiyasida omillarning uzlari iqtisodiy o‘sishni yo‘nalishlari bo‘lganligi sababli ular o‘zaro bog‘langan, bir vaqtda va birga faoliyat ko‘rsatadi. Bu konsepsiyada omillar nafaqat texnik, balki ijtimoiy-iqtisodiy bog‘liqliklarni ham ifodalaydi.

Oddiy konsepsiyaning afzalligi shundan iboratki, sarf-ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy bog‘liqliklarining modellari uchun modellashning ko‘p tekshirilgan va amalda qo‘llanilgan usuli ishlab chiqarish funksiyalari foydalaniladi.

Yuqoridagi ko‘rsatilgan afzallikdan tashqari oddiy konsepsiya qator kamchiliklarga ham ega. Uning birinchi va eng asosiy kamchiligi u iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni faqat ishlab chiqarish korxonalari darajasida ko‘rib, butun milliy iqtisodiyot darajasida ko‘rolmaydi. Ular uchun mehnat va asosiy fond ishlab chiqarishni tashkil qilish va ma’lum natijalarga erishish shartli hisoblanadi. Bu bog‘liqliklar butun iqtisodiyot uchun ayrim xususiy hol sifatida qaraladi. Bir xil sarfda ham, milliy iqtisodiyotning o‘sish darajasi taqsimotdagi farqlar sababli harxil bo‘ladi.

Umuman olganda oddiy konsepsiyaning afzalliklar murakkab konsepsiyaning kamchiliklari hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishning murakkab konsepsiyasidagi iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasidagi bog‘liqlikni modellash ancha murakkab jarayondir. Hozirgi imkoniyatlar va tahlil vositalari faqat bog‘liqlik mavjudligini va uning ayrim xususiyatlarini va xossalarini aniqlaydi.

Ammo, murakkab konsepsiya iqtisodiy o‘sishda muhim rol o‘ynaydigan ijtimoiy-iqtisodiy bog‘liqliklarning barchasini qamrab oladi va makrodarajadagi bog‘liqliklarni ifodalaydi.