O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari: 1. Risk tushunchasiga ta‘rif bering? 2. Risklar klassifikatsiyasi deganda nimani tushunasiz? 3. Risk-menejmenti va risklarni identifikatsiyalash tushunchasi. 4. Risklarni boshqarishning qanday turlari mavjud? 5. Moliyaviy risklarni izohlab bering? 6. Sof va spekulyativ risklar. 7. Fundamental va maxsus risklar tarkibiga qanday risklarni kiritish mumkin? 8. Sug‗urta da‘volarini qondirishning asosiy prinsiplariga tavsif bering? 59 5-BOB. HAYOT SUG„URTASINING TURLARI. UZOQ VA QISQA MUDDATLI HAYOT SUG„URTASI 5.1. Hayotni ma‟lum muddatga sug„urta qilish Hayot sug‗urtasi insonlarga ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning butun kompleksini hal etish imkonini beradigan katta hajmdagi sug‗urta kafolatlari va investitsion xizmatlarning to‗plamini taqdim etadi. Shartli ravishda ushbu xizmatlarni 2 guruhga ajratish mumkin: ijtimoiy va iqtisodiy. Birinchi guruh vazifalarning amalga oshirilishi davlat ijtimoiy sug‗urtasi va ta‘minoti tizimidagi etishmovchiliklarni boshqarish imkonini bersa, ikkinchi vazifalar guruhining bajarilishi esa bir tomondan shaxsiy daromadlarning oshishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan butun moliya-kredit operatsiyalarini amalga oshirish paytida zarur bo‗lgan kafolatni taqdim etadi. Qonuniy hujjatlarga muvofiq zimmasiga hayot sug‗urtasi bo‗yicha belgilangan tartibda shartnoma tuzish majburiyati yuklatilganlar hayot sug‗urtasi bo‗yicha alohida maqsadlarni belgilashi mumkin, masalan xavfli va zararli mehnat sharoitidagi ishchilarning hayot sug‗urtasi, davlat xizmatidagi shaxslar hayot sug‗urtasi. Shunday qilib fuqaro hayot sug‗urtasi shartnomasini o‗z oilasini barvaqt o‗lim xavfidan saqlash maqsadida, yoki kelgusi moliyaviy ehtiyojini ta‘minlash uchun investitsion maqsadda tuzishi mumkin. Shuning uchun uzoq muddatli hayot sug‗urtasi favqulodda muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarishga va bu orqali davlatni qo‗llab-quvvatlashga imkon beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hayot sug‗urtasi ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta‘minlashning muhim bir mexanimi bo‗lib xizmat qiladi. Hayotni ma‘lum muddatga sug‗urta qilish shakli qadimgi va an‘anaviy sug‗urta turi hisoblanadi. Bunda sug‗urta shartnomasi ma‘lum belgilangan davrga (bir yil, besh yil, o‗n yil), va sug‗urta summasi naf oluvchiga faqatgina sug‗urtalanuvchi shartnoma amal qilish davrida vafot etganda beriladi. 60 Ushbu sug‗urta turi sug‗urtalanuvchining vafot etishi hodisasida sug‗urta to‗lovini amalga oshirishning eng yuqori kafolatini beradi va eng minimal sug‗urta mukofotini belgilaydi. Uning asosiy maqsadi - sug‗urtalangan shaxsning bevaqt vafot etishidan ko‗riladigan zarardan uning oila-a‘zolarini himoya qilishdir. Sug‗urta mukofoti shartnoma amal qilishi davomida to‗lab boriladi. Shartnoma sug‗urtalanuvchining sug‗urtalovchi daromadida ishtirokini ham, investitsion daromadidagi ishtirokini ham va boshqa shu kabi holatlarni ko‗zda tutmaydi. Sug‗urta hodisasi yuz berganda sug‗urta summasini to‗lash bir martada yoki bo‗lib-bo‗lib renta ko‗rinishida to‗lanishi ham mumkin. Muddatli sug‗urta belgilangan vaqt davrini qamrab oladigan hayotni sug‗urta qildirish bo‗yicha shartnomalarning boshlang‗ich (bazaviy) turi hisoblanadi. shbu shartnomalar turining bir necha xil variantlari mavjud: - qayd qilib qo‗yilgan muddatli sug‗urta; - qayta tiklanadigan muddatli sug‗urta; - konvertatsiyalanadigan muddatli sug‗urta; - sug‗urta summasi kamayib boradigan muddatli sug‗urta; - sug‗urta summasi o‗sib boradigan muddatli sug‗urta; - oila daromadlarini sug‗urta qildirish; - sug‗urta summasi o‗sib oila daromadlarini sug‗urta qildirish. Keling, bu variantlarga xos bo‗lgan ustunliklar va mukofotlarni taqqoslaymiz va ularning har birini qo‗llash bo‗yicha shartlarni ko‗rib chiqamiz. 1. Qayd qilib qo‗yilgan muddatli sug‗urta. Bu muddatli sug‗urta qildirishning eng oddiy va shu bilan bir paytda arzon varianti hisoblanadi, chunki shartnomaning amal qilish muddati davomida doimiy bo‗lib turadigan mukofot evaziga hayotni sug‗urta qilish bo‗yicha sug‗urta kompaniyasi sug‗urta qildiruvchi shartnomaning amal qilish muddati yakunlangunga qadar o‗lgan hollarda sug‗urta summasi to‗lash majburiyatini o‗z zimmasiga oladi. Bu muddat yakunlangach, polis o‗z qiymatini yo‗qotadi. Ushbu variantning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: - sug‗urta mukofoti pastligi, 61 - sug‗urta qoplami cheklangan vaqt davomida amal qiladi, - sug‗urta mukofoti va summasi shartnomada qayd qilib qo‗yiladi, - polisnning joriy qiymati va na qayta xarid qilish summasi mavjud emas, - shartnoma tugagandan so‗ng to‗lovlar yo‗q, - mukofotlar kiritish kelishib olingan kutish muddatidan o‗tib ketgan hollarda polis amal qilishni to‗xtatadi. Ushbu polisdan foydalanishning ehtimoli eng yuqori bo‗lgan variant – qarz oluvchining o‗limi holatida qarzning qaytarilishini ta‘minlash. 2. Qayta tiklanadigan muddatli sug‗urta. Muddatli sug‗urtaning ushbu varianti shu bilan ajralib turabiki, shartnoma sug‗urta qildiruvchining istagi bilan bevosita shartnoma muddati tugashi bilan tibbiy tekshiruvsiz uzaytirilishi mumkin. Ushbu polislar uchun yosh bo‗yicha cheklovlar qo‗llanishi mumkin (masalan, 65 yoshgacha). Shartnoma muddati uzaytirilgan hollarda sug‗urta muofotlari sug‗urta qildiruvchining yoshini hisobga olgan holda oshiriladi va takroriy uzaytirish imkoniyati mavjud bo‗ladi. Mazkur variantning asosiy xususiyatlari quyidagicha: - polisning amal qilish muddati tibbiy tekshiruvsiz uzaytirilishi mumkin; - polis navbatdagi muddat yakunlanganidan so‗ng uzaytirilishi yoki qayta tiklanmasligi mumkin; - shartnoma muddati uzaytirilganda sug‗urta mukofotlari sug‗urta qildiruvchining yoshini hisobga olgan holda oshiriladi. Sug‗urta muddati 20 yilga teng bo‗lgan polis xarid qilish o‗rniga 45 yoshli kishi unga shartnomaning amal qilish muddatini har besh yilda uzaytirish huquqini beradigan besh yillik qayta tiklanadigan polis xarid qilishi mumkin 3. Konvertatsiyalanadigan muddatli sug‗urta . Qayd qilib qo‗yilgan muddatli sug‗urtaning ushbu varianti shartnoma amal qiladigan muddatning istalgan qismida sug‗urta qildiruvchiga sug‗urta mukofotlarining hammasini yoki bir qismini umrbod sug‗urta polisiga yoki qolgan umrni sug‗urta qildirish polisiga konvertatsiyalash imkonini beradi. Mukofot 62 stavkasini belgilash sug‗urta qildiruvchining konvertatsiya paytidagi yoshi uchun qolgan umrni sug‗urta qildirish yoki umrbod sug‗urta yangi polisi bilan bir xilda amalga oshiriladi. Ushbu polis variantining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - qolgan umrni sug‗urta qildirish yoki umrbod sug‗urta polisiga konvertatsiya qilish imkoniyati; - badallarning hammasi yoki bir qismi konvertatsiya qilinishi mumkin; - ushbu variant bo‗yicha mukofot konvertatsiya qiymatini kompensatsiyalash uchun biroz yuqori. Polislarning ushbu turi ssuda ta‘minoti sifatida ham qo‗llanishi, konvertatsiya esa uni kelajakda jamg‗arib boriladigan ssudaga aylantirish usuli sifatida foydalanilishi mumkin. 4. Sug‗urta summasi kamayib boradigan muddatli sug‗urta. Muddatli sug‗urtaning ushbu variantida polis amal qilish muddatining oxirida nolga teng bo‗ladigan har yili belgilangan miqdorda pasayib boradigan sug‗urta summasi ko‗zda tutiladi. Ushbu variantga quyidagilar xos: - mukofot doimiy bo‗lib qolaveradi; - qolgan sug‗urta summasi juda kichik bo‗lib, mukofotni to‗lashdan bo‗yin tovlashning oldini olish uchun mukofotni to‗lash davri shartnomaning amal qilish muddatidan kichik bo‗lishi mumkin; - mukofot hatto qayd qilib qo‗yilgan muddatli sug‗urtadan hams past bo‗lishi yoki kamroq vaqt to‗lanishi mumkin. Muddatli sug‗urtaning ushbu varianti odatda kamayib boradigan qarzni qoplash uchun, masalan, sug‗urta summasi uy uchun to‗lanmagan qarz miqdori bilan bir xil proporsiyada kamayib boradigan pulini bo‗lib-bo‗lib to‗ash sharti bilan xarid qilingan uy bo‗yicha qarzlarni qoplash uchun foydalaniladi. 5. Sug‗urta summasi o‗sib boradigan muddatli sug‗urta. Sug‗urta qoplamining ushbu turi shartnomaning amal qilish muddati davomida pulning qimmati pasayib ketishi sababli sug‗urta qoplamining real 63 qiymatini pasaytiradigan inflyasiya ta‘sirini hisobga olish uchun qo‗llanadi. Bunga yoki sug‗urta summasini har yili belgilangan foizga oshirish hisobiga, yoki oshirilgan summa bilan birga uzaytirilishi mumkin bo‗lgan qisqa muddatli polislardan foydalanish yordamida erishish mumkin. Odatda to‗g‗ri keladigan inflyasiya koeffitsientini hisobga olgan holda qayta hisob-kitob qilishning indeksli usulidan foydalaniladi. Ushbu variantga xos bo‗lgan xususiyatlar quyidagilardan iborat: - sug‗urta qoplami summasi tibbiy tekshiruvsiz polisning amal qilish muddati davomida o‗sib boradi; - sug‗urta mukofotlari sug‗urta summasining o‗sishi bilan birgalikda o‗sib boradi; - sug‗urta mukofotlari polis uzaytirilganda sug‗urta qildiruvchining yoshiga muvofiq o‗sib boradi; - boshlang‗ich sug‗urta mukofotlari ekvivalent qayd qilingan muddatli sug‗urta qildirishda bo‗lgan holatdan ko‗ra yuqori; - sug‗urta qoplami 60-65 yoshgacha amal qilishi mumkin. VICH-infeksiya va OITS keng tarqalib ketganligi tufayli oxirgi paytlarda bu polislarni xarid qilish qiyinlashgan. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|