O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.2. Risklar klassifikatsiyasi
Risklar klassifikatsiyasi risk tushunchasining o‗zini tadqiq qilishdan farq qilib, bunda biz barcha risk turlarini ko‗rib chiqishimiz va ularni guruhlarga ajratishimiz zarur. Turli xildagi risk klassifikatsiyalaridan biz quyidagi uchta risklar klassifikatsiyasi bo‗yicha to‗xtalib o‗tamiz: 1. Moliyaviy risklar. Risk ma‘lum bir holatni ko‗zda tutadi va bunda mazkur holatning yuz berishi oqibatlarining noaniqligi mavjud. Moliyaviy riskda natija pul birligida o‗lchanishi mumkin va bunda u kutilgan natijani qiymatini belgilashi mumkin. Moliyaviy risk termini bunday ta‘rifda riskning o‗zining tabiatidan ko‗ra ko‗proq natijaga taalluqli bo‗ladi. 51 Buni mulkning moddiy zaralanishi, o‗g‗irlanishi yoki yong‗in natijasida biznesdagi foydaning yo‗qotilishi holatlarida ko‗rish mumkin. Biror bir shaxsga etkazilgan zarar natijasidagi yo‗qotishlarni ham pul ko‗rinishida o‗lchash mumkin. Zarar etkazilgan holatda uni baholash sud orqali yoki advokat va sug‗urtalovchi o‗rtasidagi kelishuv asosida amalga oshirilishi mumkin. Bunday holatlarning barchasida riskli holatlarning oqibati moliyaviy baholash orqali baholanishi mumkin. Yana boshqa holatlar mavjud bo‗lib, baholashga bunday yondoshuvning iloji yo‗q. Masalan, yangi avtomobil sotib olish yoki restoran taomnomasidan taom tanlash holatlarini ko‗rib chiqaylik. Bunda ham riskli holatlar yuzaga kelishi mumkin, ammo ularning natijasi moliyaviy yo‗qotishlar emas, balki, sotib olingan avtomobilda qulayliklarning kamligi yoki tanlangan taomning ma‘qul kelmasligi kabi natijalar yuzaga kelishi mumkin. Yana boshqa holatlar, masalan hayotda muhim ijtimoiy qarorlar qabul qilish – bular ham nomoliyaviy risklar qatoriga kiradi, ya‘ni biror kasbni tanlash, o‗ziga bolalari bor turmush o‗rtoq tanlash. Bular insonga moddiy ta‘sir ko‗rsatishi yoki ko‗rsatmasligi mumkin. Ammo muhimi bu holatlarning natijasi moddiy jihatdan emas, balki ma‘naviy o‗lchamlar bilan o‗lchanadi. Biznes dunyosida biz asosan moddiy jihatdan o‗lchanadigan risklarga duch kelamiz. 2. Sof va spekulyativ risklar. Risklarning ikkinchi klassifikatsiyasi ham oqibatlar bilan bog‗liq. Bunda bir- biridan farqli ikki xil natija bo‗lishi mumkin, bular birinchisi faqat zarar ko‗rish, ikkinchi holatda natija foyda bilan tugashi ham mumkin. Sof risklar deganda natijasi zarar yoki uning yaxshi holati zararsizlik bo‗lishi mumkin. Ya‘ni riskning yuz berishi natijasida biz uchun noxush holat yuzaga kelishi yoki oldingi holat saqlanib qolishi mumkin. Sof risklar sifatida avtomobil avariyasi, fabrikada yong‗in, do‗kon yoki ombordan tovarlarning o‗g‗irlanishi, ishda jarohat olish kabilarni misol keltirish mumkin. Bu holatlarning birortasida yutuq bo‗lishi mumkin emas. Yuqoridagi holatlar yuz berishi ham, yuz bermasligi ham mumkin. 52 Agar hodisa yuz bermasa holat o‗zgarmaydi, hech kim hech narsadan yutuq ko‗rmaydi. Bunga muqobil sifatida spekulyativ risklar bo‗lib, bunday holatda yutuq imkoniyati mavjud. Bunga yaxshi misol qilib aksiya sotib olishni keltirish mumkin. Aksiya sotib olishga pul tikish zararga yoki hech bo‗lmaganda zarasiz chiqishga olib kelishi mumkin. Mazkur ishga qo‗l urishdan maqsad kelajakda foyda ko‗rishdan iborat. Biznes dunyosida sof risklar ham, spekulyativ risklar ham mavjud. Misol tariqasida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‗rib chiqamiz. Ishlab chiqaruvchi shaxs maxsus jihozlar va texnologik liniyalarga ega bo‗lgan katta fabrikaga ega. U ichki bozor va eksport uchun turli xildagi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradi. Mazkur yo‗nalish bo‗yicha sof va spekulyativ risklarning yuz berish ehtimolligini ko‗rib chiqamiz: - fabrikaning, uning mexanizmlarining, inventarlari yoki xom-ashyo zahiralari turli ko‗rinishdagi zararlanishlarga uchrashi mumkin. Bu zararlanishlar yong‗in, portlash, dovul, kuchli shamol, ataylabdan zarar etkazish va boshqa xavflar natijasida yuz berishi mumkin; - bundan tashqari o‗g‗irlik sodir etilish riski mavjud. Tayyor mahsulot, xom-ashyo yoki hatto fabrika jihozlari o‗g‗irlab ketilishi mumkin. Qo‗pol qonunbuzarlarning yangilik yaratuvchiligini tushunish uchun sug‗urta industriyasida uzoq ishlashga hojat yo‗q; - javobgarlikning ham tarkibida potensial xavflar mavjud. Ishlab chiqaruvchi o‗z ishchi va xodimlarining ishda jarohat olishi yoki tashrif buyuruvchilarning jarohat olishi yoki mulkiga zarar yetishi bo‗yicha javobgar bo‗lib qolishi mumkin. Oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi sifatida uni iste‘mol qiluvchilarning qandaydir darajada zararlanishi bo‗yicha javobgarlikka ega; - agar fabrikada yong‗in yuz bersa, bu ishlab chiqarishning uzilishiga olib keladi va bu o‗z navbatida foydaning kamayishiga sabab bo‗ladi. Bu yerda sof va spekulyativ risklar o‗rtasidagi farqni ko‗rsatishga asosiy e‘tibor qaratilgan bo‗lib, 53 bundan maqsad, sof risklarning sug‗urtalanishi mumkinligi va spekulyativ risklarning sug‗urtalanishi mumkin emasligini ko‗rsatib berishdan iborat. Sug‗urtaga xos umumiy kamchilik sifatida shuni aytib o‗tish kerakki, natijasi yutuq bo‗lishi mumkin bo‗lgan risklar sug‗urtaga qabul qilinishi mumkin emas. Nima uchun bunday ekanligini ko‗rish va tushunish qiyin emas. Yutuqqa erishish ilinjida spekulyativ risklarga ixtiyoriy ravishda qo‗l urishadi. Agar mijozning besamar harakatlari uchun sug‗urta kompaniyasi to‗lab bersa, ushbu yutuqqa erishish maqsadida harakat qilishga intilish katta bo‗lmas edi. Ta‘sir etuvchi faktorlarga xos terminlar asosida shuni aytish mumkinki, bunday holatda eng yuqori nomoddiy risk sug‗urtalangan bo‗lar edi. Ammo shuni aytib o‗tish kerakki, spekulyativ riskdan keyin hosil bo‗lishi mumkin bo‗lgan sof risk sug‗urtalash uchun yaraydi. Demak, biror bir kompaniyaga pul tikish natijasida ushbu mablag‗ni yo‗qotish riskidan sug‗urtalanish mumkin emas. Bu risk foyda keltirishi ham foyda keltirmasligi ham mumkin. 3. Fundamental va maxsus risklar. Risklarning ushbu klassifikatsiyasi sabab va oqibatga taalluqlidir. Fundamental risklar – bu biror shaxs yoki guruhning aybi yoki xatosi bilan yuz bermaydi. Fundamental riskning oqibatlari ko‗p sondagi odamlarga o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Bunday risklarga yer qimirlashi, suv bosish, ochlik, vulqonlarning harakatga kelishi va boshqva tabiiy hodisalarni misol keltirish mumkin. Ammo fundamental risklar sifatida faqat tabiat hodisalarini hisobga olish noto‗g‗ri bo‗ladi. Ijtimoiy o‗zgarishlar, siyosiy aralashuvlar yoki urush holatlari ham fundamental risklar sifatida qaralishi mumkin. Shaxsning harakati bilan bog‗liq bo‗lmagan va ta‘sir doirasi keng bo‗lgan bunday risklardan tashqari maxsus risklar ham mavjud bo‗lib, ularning sabab va oqibatlari ko‗proq alohida shaxslar bilan bog‗liq bo‗ladi. Bunday risklarga yuqorida tilga olingan yong‗in, o‗g‗irlik, ishlab chiqarishga zarar yetishi va jarohat olish, avtomobio avariyalari kabilarni kiritish mumkin. 54 Maxsus risklar asosan sug‗urta qilishga yaraydigan risklar qatoriga kirsa, o‗z o‗rnida fundamental risklar buning aksi bo‗lib hisoblanadi. Ammo bu fikrda keskin turib olish ham yaramaydi, chunki sug‗urta bozoridagi qarashlar vaqt o‗tishi bilan o‗zgaradi. Shuni aytish mumkinki, fundamental risklar – bu shunday risklarki, ular nazorat qilinmaydi, qamrovi keng, hamma uchun bir hil ta‘sir ko‗rsatadi, uning oqibatlari uchun butun jamiyat javobgar bo‗ladi. Ko‗p hollarda geografik faktor muhim rol o‗ynaydi. Bu ayniqsa zilzila va suv toshqinlariga taalluqli. Dunyoning juda ko‗p joylarida sug‗urtalovchilar bunday risklarni fundamental risk deb hisoblaydi va sug‗urtaga qabul qilib bo‗lmaydi deb hisoblashadi. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|