O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti mikro makro iqtisodiyot fanidan ma’ruzalar matni toshkent – 2013

rx 

Daromad 

Xarajat 

F

oyda 

Yal

pi 

C

hekli 

Ya

lpi 

Ch

ekli 
0
50 

0
-

40

0
-

-

400
10

50
500

50
50

0 

10
0

20 

50
100

0
50

80
0

30 

2
00

30 

50 

150

0 

50 

13

00 

50 

2

00 
40

50
200

0
50

19
00

60
1
00 

50
50

250
0
50 

25
00

60
0
Shunday qilib, firmaning chekli daromadi bilan chekli xarajati bir-biriga 

teng bo‘lganda foyda maksimal qiymatga erishadi.

foydani 
maksimallashtirish sharti bo‘lib, firma qaysi bozorda (raqobatlashgan, monopol,
oligopol) faoliyat ko‘rsatmasin, u o‘z kuchini saqlab qoladi. 
Yuqoridagi mulohazalardan shu kelib chiqadiki, agar
bo‘lganda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishi kerak (har bir 

qo‘shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot umumiy foydani oshirib boradi), agar

bo‘lsa - ishlab chiqarish hajmini qisqartirish kerak bo‘ladi. 


Raqobatlashuvchi firmaning muvozanat holati. Biz ko‘rgan edikki,
raqobatlashgan bozorda narx bozor tomonidan belgilanadi va unga firma ta’sir qila 
olmaydi. Bunday bozorda harakat qilayotgan firmaning chekli daromadi narxga
teng, ya’ni 
. Demak, raqobatlashuvchi firma foydasini maksimallashtirish
sharti (qoidasi) shundan iboratki, firma ishlab chiqarish hajmini shunday tanlashi 
kerakki, bu hajmda narx chekli xarajatga teng bo‘lsin:

MR

R Q

Q

d P Q

Q

P

Q

Q

P




 










( )
(

)

 
 

 

Q

TC

Q

TR

Q





MR

MC

)

(
)

(


Q

MC

Q

MR

)

(
)

(


Q

MC

Q

MR


P


MR


---

Umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, raqobatlashgan bozorda harakat 

qilayotgan firma qisqa muddatli oraliqda xarajatlari bilan daromadlarini
taqqoslagan holda foydani maksimallashtirishda chekli mahsulot va ishlab 
chiqarishni to‘xtatish qoidasiga amal qiladi.

Chekli mahsulot qoidasiga ko‘ra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini
chekli daromad bilan chekli xarajatni tengligini ta’minlaydigan darajada ushlab 
turishga harakat qiladi
. Ishlab chiqarishni to‘xtatish qoidasiga ko‘ra 
firmaning iqtisodiy foydasi har qanday ishlab chiqarish hajmida noldan kichik
bo‘lsa, ya’ni raqobatlashgan bozordagi narx o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatdan 
kichik bo‘lsa
, firma yopiladi (ushbu bozordan ketadi, faoliyatini 
tugatadi). Yuqoridagi qoidalar firma uchun umumiy xarakterga ega. Firma qaysi
bozorda faoliyat ko‘rsatishidan qat’iy nazar ushbu qoidalar o‘z kuchini saqlaydi.