O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti mikro makro iqtisodiyot fanidan ma’ruzalar matni toshkent – 2013

Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini tanlash. Uzoq muddatli
oraliqda firma foydalanadigan barcha omillarini o‘zgartiradi, shu jumladan ishlab 
chiqarish quvvatlarini ham. Uzoq muddatli oraliqda firma o‘z kapitali hajmini
o‘zgartirishi, ya’ni ishlab chiqarish quvvatini o‘zgartirishi mumkinligi firmaga 
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi. Firma ishlab chiqarish
xarajatlarining qanday o‘zgarishi ishlab chiqarish masshtabi samaradorligining 
o‘sishi, o‘zgarmasligi va kamayishi bilan aniqlanadi. Yana shuni eslatib o‘tish
kerakki, firmaning uzoq muddatli oraliqdagi faoliyatini tahlil qilganimizda uning 
o‘rtacha xarajatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Faraz qilaylik, firmaning ishlab
chiqarish jarayonida barcha ishlab chiqarish hajmlari uchun o‘zgarmas masshtab 
samarasiga ega. Bunda ishlab chiqarish omillari sarfi ikki barobar oshganda ishlab
chiqarish hajmi ham ikki barobarga o‘sadi. Demak, ishlab chiqarish hajmi oshgani 
bilan o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlari o‘zgarmaydi.
Firmaning iqtisodiy foydasi uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatida 
nolga teng. Lekin, bu firma umuman foyda olmaydi degani emas, aslida firma
o‘zining qo‘ygan (qo‘shgan) kapitaliga ko‘ra real normal foyda oladi. Iqtisodiy 
foyda alternativ xarajatni ham hisobga oladi, ya’ni firma egasining o‘z kapitalini
boshqa bir sohaga qo‘yish natijasida oladigan foyda. Shuning uchun ham aytish 
mumkinki, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli oraliqdagi o‘rtacha
xarajatlari o‘z ichiga normal foydani (tarmoq bo‘yicha o‘rtacha foydani) oladi. 
Firma egasining iqtisodiy foydasi nol degani, u o‘z kapitalini boshqa sohaga
qo‘yganda ham shu miqdorga teng normal foydani olar edi, demak uning alternativ 
xarajati nolga teng. Agar firma egasining alternativ xarajati noldan yuqori, ya’ni
musbat bo‘lsa, u o‘z kapitalini ushbu tarmoqdan olib, boshqa iqtisodiy foyda 
beradigan tarmoqqa qo‘ygan bo‘lar edi.
Shunday qilib, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli o‘rtacha xarajati 
narxga teng bo‘lsa ham (nolga teng iqtisodiy foyda olsa ham), u o‘z ishini (normal
foyda olgani uchun) to‘xtatmaydi. 
Raqobatlashgan bozorda tarmoqqa kirish va undan chiqish erkin bo‘lgani
uchun va tarmoqning o‘zi ham raqobatlashuvchi bo‘lgani uchun firmalarning 
iqtisodiy foydasi nolga yaqinlashish tendensiyasiga ega.

MC

P

)

(

MR

MC

)

(Q

AVC

P


---

Umuman olganda uzoq muddatli muvozanat holatga erishish juda ko‘p vaqt

talab qiladi, lekin qisqa muddatli oraliqda firma katta foyda olishi ham mumkin 
yoki katta zarar ko‘rishi ham mumkin. Biror bir mahsulot turini ishlab chiqarishda
birinchi bo‘lgan firma undan keyin shu ish bilan shug‘ullangan firmaga ko‘ra 
ko‘proq qisqa muddatli foyda olishi mumkin. Xuddi shunday zarar bilan
ishlayotgan tarmoqdan birinchi bo‘lib chiqqan firma investisiyalarining ancha 
mablag‘ini iqtisod qilib qolishi mumkin. Uzoq muddatli muvozanatlik
konsepsiyasi firmani qanday va qaysi tomonga qarab harakat qilishini ko‘rsatib 
beradi.