O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3.3 - rasm. Marketing tadqiqotlari jarayoni bosqichlari
Marketing tadqiqotlari jarayoni quyidagi bosqich va harakatlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Muammo va tadqiqot maqsadlarini aniqlash.
   
   1. 
      Marketing tadqiqotlari o‘tkazish zaruratini aniqlash.
      
   2. 
      Muammo va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish.
      
2. 
   Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.
   
   1. 
      Tadqiqot turini aniqlash.
      
   2. 
      Talab qilinayotgan axborot turini, uni olish manbalarini va zarur axborotlarni yig‘ish usullarini aniqlash.
      
   3. 
      Ma’lumotlarni yig‘ish shakllarini loyihalash.
      
   4. 
      Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash.
      
3. 
   Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.
   
   1. 
      Ma’lumotlarni yig‘ish.
      
   2. 
      Ma’lumotlarni tahlil qilish.
      
4. 
   Olingan natijalarni talqin qilish va ularni rahbariyatga yetkazish – yakuniy hisobotni tayyorlash va taqdim qilish.
   

Marketing tadqiqotlarining ayrim bosqichlariga qisqacha tarif beramiz.

1. 
   Marketing tadqiqotlari o‘tkazish zaruratini aniqlash.
   

Tashqi muhit monitoringini amalga oshirishda tashkilot rahbariyati ko‘pgina manbalardan – mahsulot sifatining pastligidan shikoyat qilishi mumkin bo‘lgan aksiyadorlardan, tashkilot bozordagi o‘rnini raqobat- chilarga berib qo‘yayotgani to‘g‘risida axborot berishi mumkin bo‘lgan dilerdan va h.k. axborot oladi. Ammo bu axborotlar asosiy muam- molarga emas, balki ko‘proq muammo - belgilarga taalluqli (masalan, sotuv hajmi barqarorlashuvi yoki tushib ketishi). Tadqiqotchilarning vazifasi aynan muammo – belgilar negizida yotgan asosiy muammolarni aniqlash hisoblanadi. Muammolarni aniqlash marketing tadqiqotlari olib borishda keyingi qadam hisoblanadi.

2. 
   Muammoni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish.
   

Muammoning aniq-ravshan qo‘yilishi marketing tadqiqotlarini muvaffaqiyatli o‘tkazish garovi hisoblanadi. Muammoni aniqlash o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

1. 
   Belgilarni aniqlash.
   
2. 
   Mumkin bo‘lgan sabablar, asosiy muammolar, belgilarni aniq tariflash.
   
3. 
   Muammoni hal qilish uchun boshqaruvchi qabul qilishi mumkin bo‘lgan muqobil amallar to‘liq ro‘yxatini aniqlash.
   

Ma’lumotlar tahlili ularni kompyuterga kiritish, xatolarini tek- shirish, kodlashtirish, jadval holiga keltirish va statistik sinovlarni o‘z ichiga oladi.
Markteing axborotlarini tahlil qilish tizimi usullar banki va modellar bankini o‘z ichiga oladi.
Usullar banki – arifmetik operatsiyalar, ma’lumotlarni grafikli va statistik qayta ishlab, ularning statistik ishonchliligini aniqlash imkonini beruvchi ma’lumotlarni qayta ishlashning zamonaviy uslublari to‘p- lamidir.
Modellar banki – har biri real mavjud bo‘lgan o‘zaro bog‘liq o‘zgaruvchan tizimni namoyon qiluvchi, optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ko‘maklashuvchi iqtisodiy-matematik modellar to‘plami- dir.
Kompaniya rahbariyatiga o‘tkazilgan tadqiqot bo‘yicha yakuniy hisobotni tayyorlab faoliyat xususiyatlari va qabul qilinayotgan qarorlar xarakteriga qarab olingan natijalar talqini, xulosa va takliflar taqdim etiladi. Hisobot yozishdan tashqari tadqiqotchilar mijozlar uchun ko‘pincha olingan natijalarning og‘zaki taqdimotini ham tayyorlaydilar.
Marketolog tadqiqot usullari va uslubiyotlaridan, marketing instrumentlaridan to‘g‘ri foydalanishi lozim.Tadqiqot dizaynini ishlab chiqish quyidagilarni talab etadi:
-Tasdiqlangan bosh va operativ maqsadlarning mavjudligini
-Qo‘yilgan muammolar bilan maqsadlarning aloqadorligini
-Olingan natijalarni qaysi yo‘nalishda qo‘llanishini asoslanganligini
-Tadqiqot maqsadlariga erishish uchun tanlangan usullarning qulayligini
-Butun jarayon uchun kalendar va tarmoq grafigining tuzilishini
-Tadqiqot loyihasini bajarishda ishtirok etuvchi personalni o‘z vazifalariga mas’ulligini ta’minlashni
-Tadqiqot xarajatlar budjetini moddalar bo‘yicha ishlab chiqishni
-Yakuniy hisobot shaklini rasmiylashtirishni yuqori darajada bajarishni.
Tadqiqot dizaynining ilmiy va iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lishi dizaynga qo‘yiladigan talablarning eng asosiysidir. Tadqiqot dizayni loyihalanadi (1,2,3– bosqichda). Dizayni loyihalangandan so‘ng tadqiqot jarayonining konstruksiyasini tuzish bosqichi boshlanadi. Dizaynni loyihalashda ma’lum texnika va texnologiyaga tayanish kerak. Buning uchun quyidagi savollarga javoblar talab etiladi.
-Kerakli axborotni yaratish uchun qanday ma’lumotlar zarur?
-Ikkilamchi axborotni qayerdan olish yaxshi (ichki yoki tashqi manbalardan)?
-Ikkilamchi va birlamchi axborotlarga yana qo‘shimcha ma’lumot- lar kerakmi?
-Ikkilamchi axborot manbalarini qaysi statistik usullar bilan qayta ishlanadi va tahlil qilinadi?
-Birlamchi axborotlarni qaysi usullar bilan to‘plash kerak?
-Qanday o‘zgaruvchi omillar tahlili o‘tkazilishi va qanday usullar qo‘llanilishi kerak?
-Iste’molchilar so‘rovnomasi qanday tuzilishi kerak, qanday savol- lar berilishi kerak?

• 
  Tadqiqot jarayonida nimalarga ko‘proq e’tibor berilib, nimalar ajratilib ko‘rsatiladi?
  
• 
  Qanday tahlil usullari qo‘llaniladi?
  
• 
  Tadqiqot natijalari hisobotining shakli, ko‘rinishi va tarkibi tasdiqlanganmi?
  
• 
  Tadqiqot o‘tkazish uchun qancha vaqt ketadi?
  

Tadqiqot dizayni — bu tadqiqot jarayonini loyihalash va konstruksiyalash hamda uning modelini ishlab chiqishdir. Taqiqot dizayni eng birinchi qilinadigan ishdir. Amerika Marketing Assotsiat- siyasi tarificha, “tadqiqot dizayni – bu ustalik bilan tuzilgan rejadir”.
Marketing tadqiqoti dizayni - bu tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda mantiqiy ketma-ketlikda axborotlarni to‘plash, tizimlashtirish, qayta ishlash, ulardan foydali axborotni tanlab olish, axborot sifatini baholash va ularni qaror qabul qiluvchi menejer, rahbar, bo‘lim boshlig‘i yoki boshqa tegishli mas’ul shaxsga uzatishidir.
Marketing tadqiqotining dizayni marketing tadqiqotini o‘tkazishni loyihalash va tashkil etish jarayoni sifatida ko‘rilishi mumkin. Dizayn loyihalash (1,2,3 bosqich) uch bosqichdan, konstruksiyasini tuzish to‘rt bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich — vaziyat muammosi va qo‘yilgan masalalar bilan tanishish. Bunda tadqiqotni o‘tkazish imkoniyatlari va mumkinligi haqida ularga ketadigan xarajatlar, bunga o‘xshash tadqiqotlarning mavjudligi hamda qiyinchiliklar haqida ma’lum bir fikr – mulohazalar shakllanadi. Asosiy vazifalar belgilangandan so‘ng quyidagi savollar aniqlanadi.
-Qanday hajmdagi tadqiqot o‘tkazilishi talab etiladi?
-Tadqiqot natijalari samarasi sarf – xarajatlarni qoplaydimi?
-Tadqiqot qilinadigan muammo bo‘yicha tayyor yechimlar yoki o‘xshash tadqiqotlar mavjudmi?
-Tadqiqot natijasida qaysi darajadagi ahamiyatga ega bo‘lgan axborot olinishi kerak?
-Masalani qo‘yilishi va asoslanishi qanday?
-Natijalarni tayyorlash va topshirish uchun vaqt chegaralanganmi? Ikkinchi bosqich — tadqiqotni taxminiy rejalashtirish, birinchi bos-
qichidagi ma’lumotlarni tekshirish. Bu bosqichda quyidagi savollar muhim hisoblanadi.
-qaysi hajmda qanday va qanday sifatli axborot talab etiladi?
-qanday axborot manbalari mavjud?
-Tadqiqot o‘tkazishga ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki marketing markazlarini jalb etish kerakmi?
-Tahlil va istiqbolni belgilash uchun qanday usullar qo‘llaniladi?
-Tadqiqot ma’lumotlarini tahlil qilish uchun dasturlash qo‘llaniladimi?
-Tadqiqot o‘tkazish qancha vaqtni talab etadi?
Mavjud vaziyat bilan tanishgandan so‘ng barcha birlamchi va ikkilamchi axborotlarni firma kuchi bilan to‘plab yig‘ish mumkinligi, yoki birlamchi axborotlar to‘plash uchun marketing tadqiqot markazlari yordamidan foydalanish zarurligi aniqlanadi. Masalan, iste’molchilardan so‘rovnoma o‘tkazish, raqobatchilar haqida axborot yig‘ish kabi ma’lumotlarni to‘plashda marketing markazlaridan foydalanish kerak.
Marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga ixtisoslashtirilgan ilmiy tadqiqot institutlari va marketing markazlarini jalb qilishni asoslash uchun quyidagi mezonlardan foydalanish mumkin:

• 
  Marketing tadqiqotlari borasida qaysi ixtisoslashgan institut mavjud?
  
• 
  Marketing tizimlarini tadqiq qilish bilan qaysi mutaxassislar shug‘ullanadi?
  
• 
  Ochiq matbuotda tadqiqot natijalari chop etilganmi?
  
• 
  Buyurtmachi firma va korxonalar bilan kommunikatsiya aloqalari qanday o‘rnatilgan?
  
• 
  Tadqiqot o‘tkazish smetasi va grafigi institut tomonidan qachon tavsiya etiladi?
  
• 
  Rejalashtirilgan tadqiqot grafigini institut ishlab chiqadimi?
  
• 
  Institutda amaliyotda qo‘llanilgan hisoblash dasturlari va markazlari mavjudmi?
  
• 
  Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot qilish qanday tartibda o‘tkaziladi?
  

Uchinchi bosqich — tadqiqot o‘tkazishning ishchi konsepsiyasini ishlab chiqish. Konsepsiya tadqiqoti kim yordamida o‘tkazilishidan qat’iy nazar ishlab chiqiladi. Konsepsiya quyidagi bo‘limlardan iborat bo‘lishi kerak:
-Mahsulot, mahsulot nomenklaturasi, joylashtirish tizimi. Bu yerda bozorda siz tavsiya qilayotgan tovar yoki shunga o‘xshash tovar mavjudmi?
-Tovarning asosiy mohiyati, uzoq muddatga mo‘ljallangan tovar, qisqa muddatga mo‘ljallangan keng iste’mol tovari, sanoat ehtiyojlari uchun kerak tayyor qismlar va boshqa xizmatlar.
-Sifatni ta’minlash, tizimli texnikaning zamonaviylik darajasi, unumdorlik ko‘rsatkichlari, dizayn, narxlar, foydalilik darajasi.
-Potensial iste’molchilar: sanoat korxonalari, savdo, ijtimoiy buyurtmachilar, individual iste’molchilar, iste’molchilar guruhi.
-Bozorni ta’minlash xarakteristikasi - bozorga kirish va chiqish, ishlab chiqarish dinamikasiga qarab mahsulotga shakllanayotgan talabni o‘rganish
-Mahsulotni sotish tizimi (ulgurji va chakana savdo tarmoqlari), oxirgi iste’molchiga yetkazib berish tizimi, chakana savdo do‘konlari, ulgurji savdo punktlari.
-Raqobat-raqobat muhiti, asosiy raqobatchilarning bozordagi holati. Tadqiqot muammosidan kelib chiqqan holda ishchi konsepsiyaning tarkibi bundan farq qilishi va boshqa masalalar ham yoritilishi mumkin. Bozor muhitini o‘rganish, marketingning tashqi va ichki muhitini tahlil qilish, tashqi aloqalarni tahlil qilish masalalari ko‘rilishi mumkin. Har qanday firma faoliyatiga juda ko‘p omillar ta’sir etganligi uchun, marketing tizimininig ko‘p subyektlari samarali aloqalarni o‘rnatishi juda muhim. Shu sababli quyidagi savollarni ham tadqiqot davrida
o‘rganish zarur.
-Iqtisodiyotdagi umumiy holat – iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, geografik
-Asosiy tarmoqlarda texnologiyalarning rivojlanganligi
-Ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish dasturlari holati – fan, sog‘- liqni saqlash, tashqi muhitni muhofaza qilishning istiqbollari
-Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarida ularning mahsulotlariga bo‘lgan talabni baholash
-Raqobatchilar va hamkorlar bozorida firma ulushi.
To‘rtinchi bosqich — marketing axborotlarini to‘plash yo‘llari va usullari asoslanadi. Iqtisodiy tejamli usullardan foydalanish, birlamchi va ikkilamchi axborotlarni aniqligiga e’tibor qaratiladi. Axborotlar ikki yo‘nalishga bo‘lingan holda tizimlashtiriladi:

• 
  firmaning ichki axborotlari tizimi
  
• 
  firmani o‘rab turgan tashqi muhit axborotlari tizimi.
  

Tashqi muhit axborotlari turli manbalardan, ommaviy axborot nashrlari, statistik qo‘mitalar, raqobatchilarning faoliyati haqidagi manbalardan olinishi mumkin.
Beshinchi bosqich —axborotni qayta ishlash.Tadqiqot maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda axborotlarni miqdoriy va sifat jihatdan tahlil ishlari olib boriladi, qayta ishlangan axborot kompyuter dasturlariga kiritilishi va tahlil qilinishi kerak.
Oltinchi bosqich—yakuniy xulosalarni qilish, tadqiqotni yakunlash, umumlashtirish. Tadqiqotning bosh maqsadiga yetildimi yoki yo‘qmi, qo‘shimcha ma’lumotlar kerakmi, tadqiqot yakunlandimi, shu va shu kabi savollar tahlil qilinadi. Buyurtmachi qo‘ygan maqsadiga erishdimi, marketing tadqiqotlariga sarflangan xarajatlar tez qoplanadimi, kabi savollarga xulosa qilinadi. Iste’mol vositalari ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari marketing tadqiqotlariga 0,30 foiz miqdorida mablag‘ sarf qilar ekan. Ba’zi hollarda tadqiqot natijalari samarasini aniqlash uchun anketa savollari tuzib so‘rovnomalar o‘tkaziladi.
Yettinchi bosqich – tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot (prezentatsiya) qilish. Hisobot tarkibi quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:
-Mundarija
-Referat, hisobotning qisqa mazmuni va natijalari
-Masalaning qo‘yilishi va tadqiqot maqsadlarining asoslanishi
-Tadqiqot alohida bo‘limlari natijalari, uslubiy xulosalar, jadvallar, sxema va grafiklar
-Ilovalar.
Taqdimotni samarali o‘tkazish uchun uning ssenariysi tuziladi. Taqdimot ma’ruzasi, slaydlar, bahs-munozaralar bilan birga boshqa rasmiy tadbirlar ham o‘tkaziladi.