O„zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Boshqarishning mehnat unumdorligi o„sishi omillaridan foydalaniladigan tashkiliy-iqtisodiy metodlari. Bozor turidagi iqtisodiyotga o‘tish boshqarishning mehnat unumdorligini o‘stirishga qaratilgan an’naviy yondashuvlarini qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Ushbu sohada fan va amaliyot orqali ko‘p yillar davomida nimalar to‘plangan bo‘lsa, hammasining ijobiy va salbiy tomonlarini xolisona baholash zarurdir. Ishlab chiqarishni faqat uning texnik-iqtisodiy mazmuni jihatidan ko‘rib chiqilishini butunlay maqsadga muvofiq deb bo‘lmaydi.
Ishlab chiqarishning texnik-iqtisoddiy mazmuni ishlab chiqarishning omillari bilan bog‘liqlikda aniqlanadi. Texnologiyalar, texnika, materiallarning oshib borayotgan imkoniyatlari mehnatni, ishlab chiqarishni va boshqarishni tashkil etish ta’siri ostida amaliyotga tadbiq etiladi. Mehnat faqat shundagina samarador bo‘ladiki, qachonki, uning tashkil etilishi ishlab chiqarish va boshqarishning kompleks tarzda tashkil etilishi bilan birgalikda amalga oshirilsa, lekin bu shart har doim ham bajarilavermaydi. Ishlab chiqarishni tashkil etish - bu, mohiyatiga ko‘ra, mehnatning moddiy elementlarining funksiallashuvini ta’minlash bo‘lsa, boshqarishni tashkil etish esa - mehnat munosabatlarining funksialla-shuvidir. Kompleks tashkil etilgan mehnat faoliyatini ish joyiga, struktura birligiga va butun korxonaga qo‘llash juda zarurdir: bu mehnatni tashkil etishning tor tushunchasidan texnologik faoliyatga o‘tish demakdir.
Hozirgi vaqtda yangi ishga tushirilayotgan ob’yektlarning hammasi ham texnik-texnologik parametrlar bilan uzviy bog‘langan mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishning puxta tayyorlangan loyihalariga har doim ham ega bo‘lavermaydi. Shu sababli mehnatni va ishlab chiqarishni boshqarishning tashkil etilish darajasi hamda bir xil sharoitlarda ishlayotgan, aynan bir xil jihozlar (dastgohlar)da bir xil mahsulotlarni ishlab chiqaradigan korxona ishchilarining soni tez-tez bir-biridan sezilarli ravishda farq qilib turadi.
Inson omilini faollashtirish va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish - bu muvozanatlashuvchanlik va ishlab chiqarish omillari dinamik rivojlanishining o‘zaro bog‘langan muammolaridir. Ushbu muammo nazariy jihatdan yaxshi ishlab chiqilmagan.
Ijtimoiy omillarning rolini kuchaytirishni hisobga olmasdan turib mehnat samaradorligi muammosini echish mumkin emas. Faqat shuni inobatga olgan vaziyatdagina ikkita o‘zaro bog‘langan masalalarning maqbul yechimlarini topish mumkin bo‘ladi: yuqori natijaga ega bo‘lgan ishlab chiqarish va tovarlar hamda xizmatlarning raqobatbardoshligi ta’minlanadi va shu bilan bir vaqtning o‘zida har bir ishchi - xodimga tegishli ijtimoiy kafolatlarni taqdim etish yo‘li bilan ishchi- xodim-larning ishlab chiqaruvchanligini kengaytirishga erishish mumkin. Mehnatni gumanizatsiyalashtirish inson mehnati mazmunini aniqlashda uning ustuvor qadr- qimmati tan olinishi, yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari, atrof- muhitni muhofaza qilish sharoitlarini belgilab beradi. Ulardan oxirgisi, ya’ni atrof- muhitni muhofaza qilish ayniqsa qurilish ishlab chiqarish sohasida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnatni juda ham tor darajadagi bo‘limlarga ajratishga mutlaqo yo‘l qo‘ymaslik kerak, ishchi -xodimlarga mehnat funksiyalarini kengaytirish uchun keng imkoniyatlar taqdim etish, kasblarni qo‘shish, boshqaruvda ishtirok etishlarini, texnologiyani insonga va insonni texnologiyaga o‘zaro adaptatsiyalashni ta’minlash zarur.
Bozor munosabatlari sharoitlarida yuqoriprofessional ishchi-xodimlarni jalb etishning egiluvchan shakllarini ta’minlash taqoza etiladi. Har bir ishchi-xodimni nafaqat uning professional sifatlari nuqtai-nazaridan, balki uni insonga xos bo‘lgan indivudial fazilatlar va ehtiyojlar bo‘yicha ham baholash alohida muhim ahamiyat kasb etadi. SHunday qilib, mehnat faoliyatini tashkil etishni mehnatning ichki bozorida shakllanayotgan personaldan ajratib bo‘lmaydi.
Korxonada mehnat faoliyatini tashkil etish yuqori tashabbuskorlik va faollik darajasiga ega bo‘lgan va o‘zining ishi uchun har qanday xavf-xatarga yuz tutadigan ishchi-xodimlari bilan ajralib turadigan tadbirkorlikning rivojlanishi bilan uzviy bog‘langandir.

4. 
   Mehnat unumdorligini baholash
   

Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish ikkita usul: ma’lum vaqt davomida real yalpi milliy mahsulotlar ishlab chiqarilishining (YAMMI) oshishi yoki sof milliy mahsulotlar ishlab chiqarish (SMMI) sifatida va mal’um vaqt ichida YAMMI yoki SMMI ni aholi jon boshiga nisbatan oshirish sifatida aniqlanadi va o‘lchanadi.
O‘z navbatida real YAMMI mehnat sarflvri (kishi-soatlar)ning mehnat unumdorligiga (bitta ishchi-xodimning real soatli ish unumi) ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi, ya’ni :
YAMMI = bajarilgan kishi-soatlar soni x mehnat unumdorligi.
Shunday qilib, mehnat unumdorligi darajasini oshirish va YAMMI ni kengaytirish o‘rtasida to‘g‘ridan -to‘g‘ri (proporsional) bog‘liq mavjud, dekmak iqtisodiy o‘sishda ham xuddi shunday bog‘liqning borligiga izoh berish joiz emas.
Real YAMMI ning o‘sishida mehnat unumdorligi omilining ahamiyatini aniqlash zarurdir. Xorijdagi va mamlakatimizdagi mutaxassislarning baholashiga ko‘ra YAMMI o‘sishining asosiy omili - bu mehnat unumdorligidir.
Real YAMMIning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar:

1. 
   Mehnat sarflarni oshirish.
   

TARMOQIQTISODIYOTI 1
(Ma'ruzalar matni) 1
Nazorat uchun savollar: 13
1.Qurilish iqtisodiyotini isloh etishning asosiy yo‘nalishlari va muammolari 14
Nazorat uchun savollar: 29
3-MAVZU: IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA INVESTITSION SIYOSAT 30
3.1.Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida investitsiya siyosatining mohiyati va xususiyatlari 30
s 31
3.2.Investitsiya-qurilish jarayoni, uni tashkil qilish va samaradorligi 34
3.3.Investitsiya loyihalari va investitsiya dasturlari hamda ularning iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi o„rni 37
3.4.Investitsiya dasturini shakllantirish tartibi 40
Nazorat uchun savollar: 46
4-MAVZU. INVESTITSIYALARNING IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASH USLUBLARI 46
4.1.Investitsiyalar iqtisodiy samaradorligini baholash nazariyasi va amaliyoti tarixi 46
4.2Investitsiyalar tuzilmasi va ularni investitsion qarorlar samaradorligiga ta’siri 48
4.3Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari 49
4.4Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari 53
_к - Q 96
OC 96
Д = —— 96

Hozirgi vaqtda korxonalarda aylanma mablag‘larning kamligi oqibatida pul to‘lash talabining pasayganligi kuzatilmoqda, pul to‘lay olmaslik inqirozi yuzaga kelmoqda.
Sanoat-ishlab chiqarish salohiyatining kompensatsiyalashmagan holatdagi izdan chiqishi jarayonlari, shuningdek ish o‘rinlarining kamayshi ham kuchaymoqda. Bundan tashqari, qurilishda ayniqsa birinchi navbatda ishlab chiqarish qurilishining kamayishi tufayli jismoniy ish o‘rinlari keskin qisqarmoqda. Ya’ni xulosa ajablanarlidir: mahsulotlar sotilishining chegaralanishi mashg‘ullik sonining kamayishiga olib keladi, buning ortida esa jismoniy ish o‘rinlarining kerak bo‘lmay qolishi oqibatida ularning kamayishi yuzaga keladi.
Ishlab chiqarish va iqtisodning hozirgi holatining pasayishining asosiy sabablaridan biri - bu alohida ishlab chiqarishda boshqarishning yomonlashuvi Ishlab chiqarish va iqtisodning hozirgiholatining pasayishining asosiy sabablaridan biri - bu alohida ishlab chiqarishni boshqarishda ham tarmoqli va tarmoqlararo
boshqaruvda ham hududiy komplekslarni hamda umuman butunlay xalq xo‘jaligida boshqaruvning yomonlashuvidir. Boshqaruvning asosiy va birlamchi bug‘inlaridagi rahbarlik qiluvchi xodimlar (korxona,brigada mavqieda) bozor munosabatlarini tadbiq etishning dastlabki vaqtidagi yangi sharoitlarda ishlab chiqarishni boshqarishni uddalay olishmaydi va bunga qodir ham emasdilar. Ular ilgari noma’lum bo‘lgan hamda moddiy-texnik ta’minot, maxsulotlarning savdo sotig‘i va ularni ayriboshlash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab murakkab muammolarni yechimlari lozim edi. Privatizatsiya (Xususiylashtirish) korxonalarga o‘zlari ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga o‘zlari narx qo‘yish, personalning (xodimlarning) sonini aniqlash, maoshni belgilash kabi imkoniyatlarni beradi.
Hozirgi kunga kelib boshqaruv xodimlar ma’lum bir tajribaga ega bo‘lishdi, shunga qaramasdan alohida ishlab chiqarishda bo‘lgani kabi butun xalq xo‘jaligini boshqarishda boshqaruvning darajasi ancha pastligi ko‘zatilmoqda, boshqaruvning muhim parametrlarini tiklash bo‘yicha qat’iy chora-tadbirlar talab etilyapti. Avvalom bor zudlik bilan iqtisodni stabillashtirish va o‘stirish bo‘yicha kelishilgan boshqa chora-tadbirlar bilan birgalikda mehnat unumdorligini oshirishning Federal dasturini ko‘rib chiqish va tasdiqlash, izdan chiqqan (buzilgan) infratuzilmani xususan avvalo (ilgari) sanoatning turli tarmoqlaridagi korxonalar va tashkilotlar uchun me’yorlar va me’yoriy xujjatlarni ishlab chiqish bilan shug‘ullangan xizmatlarni ko‘rib chiqish zarurdir, bozor munosabatlari sharoitlarida mehnat unumdorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqish va tadbiq etish, ularning informatsion (axborot almashinuv), kadrlar bilan va moliyaviy ta’minlanishini va h.k. larni yo‘lga qo‘yish taqoza etiladi.
Bu chora-tadbirlarni amalga oshirish ahamiyatli tarzdagi moddiy sarflar (mablag‘lar)ni talab etadi, biroq bu mablag‘larsiz iqtisodiy holatni stabillashtirish (muvozanatlashtirish)ning hech ham iloji yo‘q.
Ish unumdorligining buzilishga olib keladigan pasayishini oddiy qilib tushuntirish mumkin, ishlab chiqarishda ro‘y berayotgan pasayishi mashg‘ullar sonining tegishli qisqarishi bilan izohlanmayapti, aniqrog‘i bu pasayiy sanoat-ishlab chiqarish personali soni bilan bog‘liq ekanligi tushuntirib berilmayapti. YAshirincha yoki patentli deb nom olgan ishsizlarning jadal suratlar bilan ko‘payishi ro‘y bermoqda. Agar real ish haqi kamaymaganda edi yashirin ishsizlarning soni ko‘paymagan bo‘lar edi. Sobiq ittifoq respublikalarida ko‘plab tovarlarning narxi jahon darajasiga etdi. Arzon mehnat yuqori unumdor bo‘la olmaydi, moddiy va boshqa ishlab chiqarish resurslarining iqtisod qilinishini hamda ulardan oqilona (ratsional) foydalanishni ta’minlay olmaydi. Bularning hammasi ishlab chiqarishning degradatsiya qilinishga, kelgusida ishlab chiqarish hajmlarining pasayishiga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining yomonlashuviga olib keladi. Oxirgi 5 yil davomida ish haqi 60% dan ko‘proqga pasaydi. Bu vaqtda tovarlarning narxlari bir necha ming marta oshib ketdi.
Ish haqini oshirish haqida qabul qilinayotgan federal qonunlar, bir qarashda ushbu muammoni echishga yo‘naltirilgan, lekin bu muammo faqatgina yanada chuqurlashayotganligiga asos borligi shubhadan xoli emas. Birinchidan, ishlab chiqarishning pasayishi davom etayotgan sharoitlarda bu
chora-tadbir inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, oxir-oqibat ish haqining pasayishiga olib kelmaydi.
Oxirgi yillardagi tajriba shuni ko‘rsatadiki, avvalom bor byudjet sferasida ish haqi tezroq pasaymoqda. Ikkinchidan, bunday chora-tadbirlarning eng bosh kamchiligi shundan iboratki, ulardan qutilib bo‘lmaydi va moddiy sferada tegishli ish haqining o‘sishiga olib keladi, lekin bu o‘sish yana mehnat samaradorligiga bog‘liq bo‘lmagan holda ro‘y beradi. Moddiy ishlab chiqarishda ish haqining bazali mavqei (darajasi) sezilarli tarzda yuqori bo‘lsada, lekin katta bo‘lmagan vaqt oralig‘ida ta’kidlangan disproporsiya yuzaga chiqadi, biroq u yanada cho‘zilgan ko‘rinishda ro‘y beradi.
Hozirgi vaqtda ish haqini mehnatga haq to‘lashda sarflarning me’yoriy miqdorlari oshib ketishiga qo‘yiladigan soliq shaklida boshqarish mexanizmi (aniqrog‘i ish haqi o‘sishining ushlab turilishi) ning mavjudligi ya’ni amal qilishi hech qanday manfaatli funksiyani bajarmaydi, faqatgina byudjetga qo‘shimcha soliq yig‘ishning mutlaqo fiksalli rolini bajaradi xolos.
Tayanch iboralar: Mehnat resurslari. Mehnat unumdorligi. Mehnat unumdorligini o‘lchash metodlari. Moddiy - texnik omillar. Tashkiliy-iqtisodiy omillar. Ijtimoiy- psixologik omillar. Tabiiy-iqlimiy omillar. Siyosiy va qonuniy omillar. Xususiy omil. Joriy rezervlar. Perspektiv rezervlar. Naturaviy metod. Me’yoriy metod. Narxli metod. Yalpi mahsulot narxi bo‘yicha ko‘rsatkich. Shartli - sof mahsulot ko‘rsatkichi. Mehnat sarflari. Mehnat haqi.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Qurilishda “mehnat resurslari” va “mehnat unumdorligi” tushunchalarining mohiyatini tushuntirib bering.
   
2. 
   Qurilishda mehnat unumdorligini oshirishning asosiy omillari nimalardan
   

iborat?

3. 
   Qurilishda mehnat unumdorligini oshirish yo‘llari nimalardan iborat.
   
4. 
   Mehnat unumdorligini o‘lchash va baholash usullarini aytib bering.
   
5. 
   Mehnat sig‘imi nima va qaysi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi?
   

10. 
    MAVZU: QURILISHDA MEHNAT MUNOSABATLARI VA KADRLAR SALOHIYATINI TAKOMILLASHTIRISH
    

MUAMMOLARI
Reja:

1. 
   Korxonaning kadrlar salohiyati.
   
2. 
   Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosati.
   
3. 
   Korxonalarda mehnatga haq to‘lash.
   

1. 
   Korxonaning kadrlar salohiyati
   

“Hamma narsani kadrlar hal qiladi” qoidasi iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi kunlarda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Prezident I.Karimov aytganidek: “Bugungi kunda biz oldimizga qanday vazifalarni qo‘ymaylik, bizning oldimizda qanday muammolar mavjud bo‘lmasin, ularning barchasi pirovardida kadrlar va faqat kadrlarga borib taqaladi.”
Zamonaviy korxonalar faoliyatida mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan tashqari kadrlar ham katta ahamiyatiga ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarishni boshqarib, joriy va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradilar hamda ishlab chiqarish vositalarini foydalanishga kiritadilar. Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori bo‘lsa, korxonalarning iqtisodiy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari shunchalik yaxshi bo‘ladi.
Korxonaning “mehnat resurslari”, “kadrlar”, “personal” tushunchalarini, garchi ular o‘rtasida ma’joziy ma’noda aytganda “xitoy devori” yo‘q bo‘lsa va ular kadrlar salohiyatini shakllantirish va ulardan foydalanishda bir xilda qo‘llansada, bir-biridan farqlash lozim.
Salohiyat (potensial) tushunchasining o‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib (potentia), imkoniyat, kuch-quvvat, yashirish imkoniyat ma’nosini anglatadi. Lug‘at va qo‘llanmalarda u mavjud va harakatga keltirilishi, ma’lum bir maqsadlarga erishish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan vosita, zahira, manba deb ko‘rsatilgan.
Kadrlar salohiyati - mehnat resurslarining umumiy soni va jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbiy ko‘nikmalari, korxonaning u yoki bu bo‘g‘inlarida va jamoatchilik ishlab chiqarishida qatnashishi bilan ifodalanuvchi mehnat resurslari yoki imkoniyatlarini ifodalaydi. Kadrlar salohiyati jamiyat mehnat salohiyatining tarkibiy qismidir.
Kadrlar korxonada mehnat bilan band bo‘lgan hamda korxona shaxsiy tarkibiga kiruvchi turli kasbiy-malakaviy guruhlardagi xodimlar majmuasidir. Korxonaning mehnat resurslari uning ishchi kuchini tavsiflaydi. Korxona personali doimiy va yollanib ishlovchi, malakali va malakasiz barcha xodimlardan iborat bo‘lgan shaxsiy tarkibni izohlaydi.
Ishlab chiqarishdagi asosiy «shaxs», iqtisodiyot nazariyasida talqin qilinishicha, ishchi kuchi - insonning mehnat qilishga jismoniy va aqliy qobiliyatlari hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitlarida mehnat qobiliyati, ishchi kuchini tovar holiga keltiradi. Biroq bu oddiy tovar emas. Uning boshqa tovarlardan farqi shundaki, birinchidan, u o‘z qiymatidan ortiq bo‘lgan qiymat yaratadi, ikkinchidan, uni jalb qilmasdan biron-bir ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish mumkin emas, uchinchidan, asoiy fondlar va aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish darajasi, xo‘jalik yuritish iqtisodiyoti ko‘p jihatdan unga bog‘liq bo‘ladi.
Korxonalarda ishchi kuchi va umuman kadrlar salohiyatidan samarali foydalanishga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi: xodimlarning moddiy manfaatdorligi, atrof-muhit, aqliy, jismoniy va asablar kuchlanishi, boshqarish usullari va hokazolar. Ayniqsa mehnat uchun ijtimoiy sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona personali yoki kadrlar tarkibi va uning o‘zgarishi ma’lum bir sifat, miqdor va tuzilmaviy tavsiflarga ega bo‘lib, ulardan faoliyatni rejalashtirish va hisobga olishda foydalaniladi. Korxona xodimlarining ro‘yxat bo‘yicha tarkibi zamonaviy tasnifi bo‘yicha quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  sanoat-ishlab chiqarish personali (S.ICH.P) - asosiy va yordamchi sexlar, zavod boshqaruvi, laboratoriya, ilmiy-tadqiqot va tajriba-loyihalashtirish bo‘limlari (IT va TL.I), hisoblash markazi xodimlari;
  
• 
  noishlab chiqarish personali - uy-joy, kommunal va yordamchi xo‘jaliklarda, sog‘liqni saqlash, profilaktika va ta’lim muassasalarida faoliyat yurituvchi xodimlar;
  
• 
  rahbarlar - direktor, direktor o‘rinbosarlari, bosh mutaxassislar, bo‘lim va xizmat boshliqlari, ya’ni muhandis-texnik personal (MTP);
  
• 
  xizmatchilar - hujjatlarni tayyorlash, hisob-kitob va nazorat qilish, xo‘jalik xizmati xodimlari (agentlar, g‘aznachilar, ish yurituvchilar, kotiblar, statistlar va hokazo).
  

Korxona S.ICH.Pning asosiy va ko‘p sonli qismini ishchilar tashkil qilib, ular mahsulot ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish, ish bajarish), ta’mirlash va uskunalarga xizmat ko‘rsatishda (ta'mirlovchi ishchilar) qatnashadilr, mehnat predmetlarini tashish va mahsulot tayyorlashni amalga oshiradilar (transport ishchilari), qurilish- ta’mirlash ishlarini bajaradilar (quruvchi-ishchilar).
Korxona faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilishda, ayniqsa, mehnat unumdorligi, o‘rtacha ish haqi, kadrlar aylanishi va oqimini hisoblashda o„rtacha ro„yxat soni ko‘rsatkichi qo‘llaniadi. Bu ko‘rsatkich yil yoki chorak uchun korxona faoliyat ko‘rsatgan barcha oylar uchun ishchilarning o‘rtacha ro‘yxatdagi sonini qo‘shish va hosil bo‘lgan yig‘indisini mos ravishda 3 (12) ga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichni to‘g‘ri aniqlash uchun xodimlarni ishga qabul qilish, boshqa ishga o‘tkazish va mehnat shartnomasini bekor qilishni inobatga olgan holda har kuni hisobga olib borishni yo‘lga qo‘yish zarur.
Kadrlarning korxonada harakatlanishini tavsiflash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar hisoblanadi va tahlil qilinadi:
Ishchilarni qabul qilish bo‘yicha aylanish koeffisienti (Kpr):
Ishga qabul qilingan personal soni
Kpr =
Personalning o‘rtacha ro‘yxat soni
Ishdan ketish bo‘yicha aylanish koeffisient (Kv):
Ishdan bo‘shagan xodimlar soni
Kv=
Personalning o‘rtacha ro‘yxat soni
Kadrlar oqimi koeffisienti (Kt):
O‘z xohishiga ko‘ra va mehnat intizomini buzganlik uchun ishdan bo‘shagan xodimlar soni
Kt =
Personalning o‘rtacha ro‘yxat soni Korxona personali tarkibining doimiylik koeffisienti (Kp._s):
Butun yil davomida ishlagan xodimlar soni
Kp.s. =
Personalning o‘rtacha ro‘yx at soni
Kadrlar salohiyati miqdoriy tavsif berishdan tashqari korxona personalining sifat tavsifi ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u korxona xodimlarining mazkur ishlab chiqarishga kasbiy va malakaviy jihatdan yaroqlilik darajasi bilan aniqlanadi. Bu yerda birinchi o‘ringa “mutaxassislik”, “kasb”, “malaka ” kabi tushunchalar chiqadi.
Mutaxassislik insonda ma’lum bir turdagi ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar majmuasining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Masalan, iqtisodchi, buxgalter, moliyachi yoki texnik tilda - mexanik, quruvchi, energetik, geolog va boshqalar. Ishchilarning bilim va qobiliyatlariga bo‘lgan talab yagona tarif- malakaviy ma’lumotnomasida (YATMM), (MTP) va xizmatchilarga esa lavozimlar malakasi ma’lumotnomada aks ettirilgan. Bu hujjatlar asosida korxonalar ishchi va xizmatchilar tariflariga o‘zgartirishlar kiritadilar.
Kasb-faoliyatning maxsus va tor ko‘rinishdagi turi bo‘lib, mutaxassislik kabi nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talab qilsada, mutaxssislikdan farqli ravishda ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib qo‘shimcha ko‘nikmalarni ham talab qiladi.
Malaka deganda biron-bir kasb yoki mutaxassilik bo‘yicha murakkab ishlarni bajarish uchun zarur boTgan mehnat ko‘nikmalari va bilimlar darajasi tushuniladi. Ishchilar malakasi darajasini baholashda o‘rtacha tarif koeffisienti va o‘rtacha tarif razryadi hisoblanadi. Tarif razryadlari va koeffisientlari bir vaqtning o‘zida bajarilayotgan ishlar murakkabligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Kadrlar salohiyatining yuqorida sanab o‘tilgan va boshqa tushuncha va ko‘rsatkichlari korxona personalining miqdoriy, sifat va tuzilmaviy holatlari haqida va ularni personalni va umuman ishlab chiqarishni boshqarish, jumladan, korxona mehnat resurslari samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish, tahlil qilish va rejalashtirish maqsadlari uchun o‘zgartirishlar kiritish yo‘nalishlari haqida ma’lumot beradi.

2. 
   Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosati
   

Yuqorida aytib o‘tilganidek, ishchi kuchi va umuman, kadrlar, ishlab chiqarishning muhim elementi hisoblanadi. Shu sababli korxona ishlab chiqarish faoliyatining joriy va istiqboldagi strategiyasi kadrlar siyosati bilan chambarchas bogTiq boTib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  ishchi kuchini yollash, joylashtirish va rejalashtirish;
  
• 
  xodimlarni o‘qitish, tayyorlash va malakasini oshirish;
  
• 
  kadrlarni xizmat lavozimlari bo‘yicha yuqori pog‘onaga ko‘tarish;
  
• 
  yollash shartlari, mehnat va unga haq toTash sharoitlari;
  
• 
  mehnat jamoasida qulay ruhiy (psixologik) muhitni yaratish.
  

Korxonalarning kadrlar siyosatini, garchi yagona javobgar shaxs sifatida ishlab
chiqarish va xo‘jalik faoliyatining barcha jabhalari, jumladan, kadrlarni tanlash va joylashtirishda asosiy javobgarlikni korxona derektori o‘z bo‘yniga olsada, faqatgina uning o‘zi amalga oshirmaydi. Bunda direktordan tashqari boTim va xizmat boshliqlari, kadrlar boTimi, iqtisodiy va ishlab chiqarish boTimi, mehnat va haq toTash boTimi, texnik boTim va boshqalar ham ishtirok etadi.
Korxonada kadrlar siyosati sogTom va mehnat qobiliyatiga ega boTgan jamoani shakllantirish, kadrlarning jinsi va yoshiga ko‘ra tarkibi va malakasi hamda ularning ishlab chiqarishda to‘g‘ri joylashtirilishini hisobga olishdan tashqari, ishlab chiqarish va mehnat sharoitlarining o‘zgarib borishiga o‘z vaqtida e’tibor qaratishi, fan va texnikaning yangi, ilg‘or yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, xodimlarning mehnat unumdorligini oshirishni rag‘batlantirishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, kadrlar siyosati birinchi o‘rinda, insonning ishlab chiqarish va turmushdagi yangi axloqini shakllantirish, ikkinchidan, novatorlik va yuqori mehnat unumdorligiga mafaatdorligini rivojlantirishi lozim.
Korxonaning kadrlar siyosati amaliyotda faqat ichki vazifa va muammolarni hal qilishdan tashqari, bandlik sohasida davlat siyosatiga tayanadi va quyidagilarni ko‘zda tutadi:

• 
  fuqarolarning mehnat huquqi va kasb tanlash erkinliklarini amalga oshirishda bir xil imkoniyatlarga ega boTishini ta’minlash;
  
• 
  fuqarolarning mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, ularning ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga bandlik sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatning boshqa yo‘nalishlari bilan uyg‘unlashtirish orqali ko‘maklashish ;
  
• 
  mehnat faoliyati davrida va nafaqaga chiqqandan so‘ng ham xodimlarning ijtimoiy muhofazasini ta’minlash;
  
• 
  aholi bandligi muammolarni echishda, qo‘shma korxonalar tuzish va ishlab chiqarish bilan bog‘liq loyihalarni amalga oshirish yo‘li bilan xalqaro hamkorlik yuritish va boshqalar.
  

Iqtisodiyotni boshqarishning turli darajasida, jumladan, korxonalarda ham kadrlar siyosati ko‘p qirrali, murakkab va uzoq muddatli jarayon bo‘lib, bir qancha resurs va vaqt sarflanishini talab qiladi. Ishchilar yoki oliy ma’lumotli mutaxassislar, ya’ni turli kadrlar bilan turli darajadagi xarajatlar ko‘zda tutiladi. Agar ishchilar zamonaviy korxonalar personali tuzilmasida 70-80 % va undan ortiqni tashkil qilsa, oliy ma’lumotli mutaxassislar 15-20 % ni tashkil etadi. SHunga mos ravishda ularni tayyorlash ham turlicha bo‘ladi: ishchilar korxona, ixtisoslashtirilgan maktab va kasb-hunar bilim yurtlarida tayyorlansa, oliy ma’lumotli mutaxassislar bir necha yil davomida oliy o‘quv yurtlarida tahsil oladilar.
Afsuski, ba’zi korxonalarning rahbarlari, bugungi kunda tahlillarning ko‘rsatishicha, ko‘proq buyurtmalar “portfeli”ni shakllantirish, resurs va investisiyalar izlash, mahsulotlarni sotish kanallarini aniqlash, debitorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish, turli xo‘jalik muammolarini hal qilish bilan band bo‘lib, bularning barchasi bozor munosabatlari sharoitlarida muhim ahamiyat kasb esada, ularning ahamiyati kadrlar siyosatini to‘g‘ri olib borishning ahamiyatidan kamdir. Bu masalada yirik korxonalar unchalik yutuqlarga ega bo‘lmasada, mazkur holatlar asosan shaxsiy tarkibi 100 kishigacha bo‘lgan kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun xosdir.
Shunday bo‘lsada, kadrlar siyosatiga, jumladan zarur bo‘lgan kadrlar salohiyatini shakllantirish va uning tarkibiga ijobiy o‘zgarishlar kiritish, xodimlar malakasini oshirishga e’tiborni qaratmasdan, ishlab chiqarishni rivojlantirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal qilish, korxonalar hayotiga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy qilish, eng asosiysi, korxonaning barqaror va daromad keltiruvchi faoliyat yuritishini ta’minlash qiyin.
Masalan, Yaponiyada korxona va firmalarning kadrlar siyosati birinchi o‘rinda universitetlar va ilmiy markazlar bilan aloqalarni kuchaytirishga, ikkinchidan, sanoatni robotlashtirish sohasida mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan bo‘lib, bu ishlab chiqarishni mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishning o‘sishidan tashqari, ishchi va mutaxassislar o‘rtasida raqobatchilik muhiti yaratilishiga ham xizmat qiladi.
Germaniyada iqtisodiyot va ishlab chiqarish sohasidagi deyarli barcha o‘zgarishlar kadrlar siyosati bilan bog‘liqdir. Korxonalarning kadrlar salohiyatini shakllantirishda xodimlar malakasi va ma’lumot darajasi asosiy omil hisoblanadi. Germaniya korxona va firmalari har yili xodimlarning ma’lumot olishi va malakasini oshirishi uchun 10 mlrd markadan ortiq mablag‘ sarflaydi. Bundan tashqari, ular mutaxassislarga ishdan bo‘sh vaqtlarda qatnab kerakli bilimlarni olishlari mumkin bo‘lgan o‘quv markazlari va kurslar haqida ma’lumot beradilar.
Kadrlar siyosati Fransiya va Italiya korxonalarida ham etakchi o‘rinni egallaydi. Gresiyada raqobatchilik tufayli kompaniya va firmalar ishlab chiqarishni doimiy ravishda modernizasiya qilishlari, yangi texnologiyalarni qo‘llashga yirik miqdordagi mablag‘larni sarflashlariga to‘g‘ri keladi. Biroq modernizasiyalashning yakuniy maqsadlariga xodimlar malakasi ishlab chiqarishning texnik darajasiga mos kelgan holdagina erishish mumkin. SHu sababli ko‘plab sanoat korxonalari ishchi va mutaxassislarning malakasini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasini keng ravishda amalda qo‘llaydilar.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, kadrlar siyosati barcha mamlakatlarda korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, mamlakatimizdagi korxonalar ham bundan mustasno emas. Ular chet elning ilg‘or korxonalari yutuqlarini o‘zlashtirishdan tashqari, o‘z kadrlar siyosatini yaxshilashi, xodimlar malakasining o‘sishi va hayotning mehnat bilan bog‘liq davri sifatini oshirishga e’tibor berishlari zarur. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishiga, korxonalarning mustaqilligidan tashqari korxona va ishlab chiqarishni boshqarishning aksiyadorlik shakllari, shuningdek, iqtisodiyotda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari o‘z hissasini qo‘shmoqda.

3. 
   Korxonalarda mehnatga haq to„lash
   

Korxonalarda mehnatga haq to‘lashni oqilona tashkil qilish xodimlar faoliyatini rag‘batlantirish, tayyor mahsulot va mehnat bozorida raqobatchilikni, rentabellikni va mahsulotlarning daromadliligini ta’minlashi lozim. Mehnatga haq to‘lashni oqilona tashkil etishdan maqsad-uning hajmi va xodimning korxona xo‘jalik faoliyatiga mehnat faoliyatida qo‘shgan hissasiga mos kelishini ta’minlash, ya’ni mehnat o‘lchami va iste’mol o‘lchami o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashdir.
Ish haqi - har bir xodimning sarflagan mehnati miqdori va sifatiga mos ravishda taqsimlanuvchi va xodim tasarrufiga pul shaklida kelib tushuvchi milliy daromadning bir qismidir. Ish haqi-bu mehnat uchun mukofotdir.
Xodimlar mehnatiga haq to„lash ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan mehnat resurslarining bahosidir. Boshqacha qilib aytganda, ish haqi - bu, mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining korxona xodimlari mehnatiga haq to‘lash uchun sarflanuvchi qismidir.
Ish haqining nominal va real turlari mavjud.
Nominal ish haqi-bu xodimning ma’lum bir vaqt mobaynida bajargan mehnati uchun hisoblangan va to‘langan ish haqidir.
Real ish haqi-nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlar miqdori; real ish haqi - bu, nominal ish haqining “iste’mol qobiliyati ”dir.
Korxonalarda ish haqi sohasidagi siyosatni ishlab chiqish va uni tashkil etishda quyidagi tamoyillarni inobatga olish zarur:

• 
  adolatlilik, ya’ni bir xil mehnat uchun bir xil haq to‘lash;
  
• 
  bajarilayotgan ishning murakkabligi va mehnat malakasi darajasini hisobga olish;
  
• 
  mehnatning zararli sharoitlari va og‘ir jismoniy mehnatni hisobga olish;
  
• 
  sifatli, sidiqidildan mehnat qilishni rag‘batlantirish, yo‘l qo‘yilgan yo‘qotishlar yoki o‘z majburiyatlariga mas’uliyasiz yondashishni moddiy jazolash;
  
• 
  mehnat unumdorligi sur’atini o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlariga nisbatan tezroq o‘stirish;
  
• 
  ish haqi miqdorini inflyasiya sur’atlariga mos ravishda muvofiqlashtirish;
  
• 
  mehnatga haq to‘lashning korxona ehtiyojlariga to‘liq javob beruvchi ilg‘or shakl va tizimlarini qo‘llash.
  

Zamonaviy sharoitlarda korxonalarda mehnatga haq to‘lashning turli tizim va shakllari qo‘llanilib, ulardan eng ko‘p tarqalganlari sifatida ishbay va vaqtbay usulni ko‘rsatish mumkin.
Mehnatga ishbay haq to„lash ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat) uchun to‘lanadigan haqni anglatadi.
Korxonalarda ko‘pincha faqat ishbay emas, balki ishbay-mukofotli haq to‘lashdan foydalaniladi.
Mehnatga ishbay-mukofotli haq to„lashda ishchi bajargan ishiga haq olishdan tashqari, mukofotga ham ega bo‘ladi. Mukofot asosan ma’lum bir ko‘rsatkichlarga erishish - mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarish, mahsulot sifatini oshirish, xom ashyo va materiallarni tejash va shu kabilar uchun beriladi.
Mehnatga vaqtbay haq to„lash tarif tizimida ko‘zda tutiluvchi ishlab berilgan vaqt - kalendar vaqt emas, balki normativ vaqt uchun to‘lanadigan haqni anglatadi.
Vaqtbay-mukofotli haq to„lashda ishchi ishlab bergan vaqtiga haq olishdan tashqari, ushbu ish haqiga ma’lum bir foiz hisobida mukofot ham oladi.
Mehnatga akkord haq to„lash tizimi mehnatga ishbay haq to‘lashning bir turi bo‘lib, uning mohiyatiga ko‘ra, bunda bajarilishi kerak bo‘lgan ishlarni muddatini ko‘rsatgan holda baholash amalga oshiriladi.
Korxonada quyidagi hollarda akkord haq to‘lash tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi:

• 
  korxona biron-bir buyurtmani o‘z vaqtida bajara olmasa va buning uchun shartnomaga asosan yirik miqdorda jarima to‘laydigan bo‘lsa;
  
• 
  korxonaning to‘xtab qolishiga sabab bo‘luvchi favqulodda vaziyatlar (yong‘in, sel, zilzila, suv toshqini yoki jiddiy sabablarga ko‘ra asosiy texnologik liniyalarning ishdan chiqish hollari) ro‘y berganda;
  
• 
  alohida ishlarni bajarishga o‘ta zarurat tug‘ilganda yoki korxonada yangi asbob-uskunalar ishga tushirilganda.
  

Ko‘pchilik korxonalarda ish haqini hisoblash tarif tizimi, ayniqsa uning tarif stavkasi va tarif setkalari kabi elementlari asosida amalga oshiriladi.
Tarif stavkasi-turli guruh va kategoriyadagi ishchilarning vaqt birligidagi mehnati uchun to‘lanuvchi haqning mutlaq (absolyut) o‘lchamidir. Minimal tarif stavkasi yoki birinchi razryadli stavka boshlang‘ich hisoblanadi. U eng oddiy mehnat turiga to‘lanuvchi haq darajasini belgilab beradi.
Tarif setkalari mehnatga haq to‘lashdagi mutanosibliklarni malaka darajasini hisobga olgan holda, belgilash uchun xizmat qiladi. U tarif razryadlari va ularga mos keluvchi tarif koeffisientlari yig‘indisini ifodalaydi. Tarif koeffisientining eng past razryadi birga teng deb olinadi. Undan keyingi tarif razryadlari mos keluvchi tarif stavkalari birinchi razryadli tarif stavkasidan necha marta katta bo‘lishini ko‘rsatadi.
Kadrlar, mehnat unumdorligi va ish haqi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan tushunchalar hisoblanadi. Har bir korxonada mehnat va ish haqi bo‘yicha reja tuzilib, uning maqsadlari ishchi kuchidan foydalanishni yaxshilash zahiralarini topish va bu asosda mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bu rejalarga ko‘ra mehnat unumdorligining o‘sish sur’ati o‘rtacha ish haqi suratlaridan tezroq o‘sishi lozim.
Tayanch iboralar: Salohiyat. Kard. Xodim. Personal. Xodimlar salohiyati. Kadrlar siyosati. Ish haqi. Real ish haqi. Nominal ish haqi. Tarifli va tarifsiz ish haqi. Mehnatga ishbay haq to‘lash. Mehnatga vaqtbay haq to‘lash.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosatini qay tarzda tasavvur qilasiz?
   
2. 
   Kadrlar tuzilmasi deganda nima tushuniladi va uni belgilab beruvchi omillar qanday?
   
3. 
   Real ish haqi va nominal ish haqidan nimasi bilan farq qiladi?
   
4. 
   Mehnatga haq to‘lashning qanday tizim va shakllarini bilasiz?
   
5. 
   Qaysi hollarda vaqtbay va ishbay haq to‘lashdan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi?
   
6. 
   Nima sababli korxonada mehnat unumdorligi sur’atlari o‘rtacha ish haqi sur’atlaridan ortiq bo‘lishi lozim?
   
7. 
   Mehnat unumdorligi va ish haqini rejalashtirish mohiyati nimada?
   
8. 
   Qaysi omillar korxonada ishlab chiqarishning o‘sishini belgilab beradi?
   

10. 
    MAVZU: QURILISH MODDIY - TEXNIKAVIY BAZASI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘NALISHLARI
    

Reja:

1. 
   Bozor sharoitida qurilish moddiy-texnika ta’minoti.
   
2. 
   Moddiy - texnika resurslari yetkazilishini tashkil etish.
   
3. 
   Moddiy - texnika resurslari ta’minoti shakllari va metodlari hamda ularning samaradorligi.
   
4. 
   Qurilish moddiy - texnika ta’minotini tashkil etish tizimida logistika.
   

1. 
   Bozor sharoitida qurilish moddiy-texnika ta’minoti
   

Bozor sharoitlarida qurilish moddiy - texnika ta’minoti tizimi sanoat va qurilish industriyasi, transport va energetika tashkilotlari, ilmiy - tekshirish, loyiha, o‘quv va boshqa muassasalar, xo‘jaliklarning tarmoqlariga qaratilgan bo‘ladi. U qurilish kompleksini zarur bo‘lgan moddiy - texnika resurslari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan.
Qurilish materiallarining tovarlar bozoridagi vaziyatini umumiy holda baholash bilan shunday to‘xtamga kelish mumkinki, korxonalar va tashkilotlar qonunda ko‘rsatilgan etarli darajadagi erkin tadbirkorlik faoliyatini tavsiflaydigan sharoitlarda ishlaydilar: ular boshqarish va davlat hokimiyati tuzilmalariga nisbatan zarur bo‘lgan xo‘jalik mustaqilligiga egadirlar, amalda barcha resurslarga erkin holatda yondashish imkoniyatlariga ega bo‘lib, savdo-sotiq va xo‘jalik yuritishda amalga oshiriladigan operatsiyalarda kontragentlarni tanlashda mutlaqo erkindirlar, olinadigan daromadni mustaqil ravishda taqsimlashlari va ishlatishlari mumkin (o‘zining manfaatlaridan kelib chiqqan holda), maksimal foyda olish maqsadida o‘zining faoliyat yo‘nalishlarini erkin tarzda tanlaydilar. Mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish quvvati va qurilish materiallarini ishlab chiqarish hajmi umuman olganda bu bozordagi talab - ehtiyojlarni to‘liq qondiradi. Xo‘jalik yuritishning yangi tizimiga o‘tish tufayli qurilish tarmog‘i uchun materiallar tanqisligi o‘tmishda qolib ketdi.
Qurilish moddiy - texnika resurslari ishlab chiqarish, noishlab chiqarish va tabiiy resurslarga bo‘linadi:

• 
  qurilish ishlab chiqarishini talab etilgan sifat va sonda zarur bo‘lgan resur turlari bilan o‘z vaqtida ta’minlash;
  
• 
  resurslardan foydalanish darajasini yaxshilash: mehnat unumdorligi va fond qaytarmasi oshirish, qurilish jarayoni ritmiyligini ta’minlash, aylanma mablag‘lar aylanish vaqtini qisqartirish, ikkilamchi resurslardan to‘liq foydalanish, investitsiya va boshqa ko‘rsatkichlar samaradorligini oshirish;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot hamda bino va inshootlar raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha taklif-tavsiyalar ishlab chiqish uchun o‘z tashkilotida va raqobatchi tashkilotlardagi qurilish ishlab chiqarishining tashkiliy - texnik holatini va qurilish - montaj ishlari (xizmatlari)ning sifatini tahlil qilish.
  

Qurilish tashkilotida yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlarga erishish uchun quyida ko‘rsatilgan ishlarni doimiy ravishda bajarish talab etiladi:

1. 
   Bozorda qurilish materiallari, konstruksiyalari, buyumlari, yarimfabrikatlar va boshqa mahsulotlarni etkazib beruvchilar (xizmatlar) bo‘yicha marketing izlanishlarini olib borish. Etkazib beruvchilarni tanlash quyidagi talablardan kelib chiqqan holda tavsiya etiladi: etkazib beruvchining litsenziya va ushbu sohada etarlicha tajribaga ega ekanligini aniqlash, ishlab chiqarishning yuqori tashkiliy - texnik holatdaligi, ishning ishonchliligi va foyda keltiruvchanligi, ishlab chiqarilayotgan qurilish materiallarining raqobatbardoshligini oshirish, ular narxlarining hammabopligi, ularni etkazib berish sxemasining soddaligi va turg‘unligi;
   
2. 
   Konkret moddiy-texnika resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarni me’yorlashtirish;
   
3. 
   Moddiy - texnik resurslar sarfi me’yorlari va me’yoriy hujjatlarini kamaytirish bo‘yicha tashkiliy-texnik tadbirlar ishlab chiqish.
   
4. 
   Qurilish ishlab chiqarishini moddiy-texnik jihatdan ta’minlash kanallari va
   

shakllarini izlab topish.

5. 
   Moddiy materiallar balansini (muvozanat, turg‘unlik holatini) ishlab chiqish.
   
6. 
   Qurilish ishlab chiqarishi moddiy - texnika ta’minotini rejalashtirish.
   
7. 
   Ish joylarini qurilish materiallari, konstruksiyalari, buyumlari, yarimfabrikatlar va boshqa materiallar bilan ta’minlashni tashkil etish.
   
8. 
   Moddiy - texnik resurslardan foydalanishni hisoblash va nazorat qilish.
   
9. 
   Qurilish ishlab chiqarishidagi chiqindilarni yig‘ish va ularni qayta ishlashni tashkil etish.
   
10. 
    Moddiy - texnika resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
    
11. 
    Moddiy - texnika resurslaridan foydalanishni yaxshilash bo‘yicha olib boriladigan ishlarni rag‘batlantirish.
    

Bu funksiyalarga bog‘liq ravishda qurilish ishlab chiqarishi moddiy - texnika ta’minoti (MTT)ning tegishli xizmat ko‘rsatish bo‘limlari aniqlangan.
Ularga quyidagilar tegishlidir:

• 
  moddiy - texnika ta’minoti xizmati, bu xizmat ishlab chiqarish jarayoni uchun xom-ashyo, yarimfabrikatlar, butlovchi detallarni o‘z vaqtida etkazishni ta’minlash va tartibga solish bilan shug‘ullanadi. Bundan tashqari ta’minot va sotish bo‘limlari xo‘jalik shartnomalari asosida o‘rnatilgan xizmatlarni nomenklatura va o‘z muddatida hamda belgilangan hajmda bajarilshini ham ta’minlaydi;
  
• 
  materiallar, yoqilg‘i, xom-ashyo va tayyor mahsulotlarni joylashtirish va saqlash xizmati, bu xizmat omborxona bilan ta’minlangan bo‘lib, ta’minot va sotish tizimi moddiy - texnika bazasi deb hisoblanadi;
  
• 
  tayyor mahsulotlarni komplektlashtirish bo‘yicha ishlab chiqarish - texnologik xizmat ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bino va inshootlarni tiklash yig‘ma elementlarni kalendar grafik bo‘yicha qat’iy ravishda etkazib berishni talab etadi. Shuning uchun ishlab chiqarish - texnologik komplektlashtirish xizmati qurilish tashkiloti bilan kelishilgan buyumlar va konstruksiyalarni qa’tiy ravishda sutkali va soatli grafik bo‘yicha belgilangan muddatlarda ma’lum miqdorda, nomenklatura bo‘yicha etkazishni ta’minlaydi;
  
• 
  asbob - uskuna xo‘jaligi va texnologik jihozlar ta’minoti xizmati. Bu xizmat bo‘limi ishlab chiqarishni asbob -uskuna, moslamalar, texnologik jihozlar, yuqori sifatli qoliplar bilan ta’minlaydi. Yuqorida ko‘rsatilganlar bilan ta’minlanganlik ilg‘or texnologiyani, ko‘p mehnat talab qiladigan ishlarni mexanizatsiyalashni muvaffaqiyatli tadbiq etishni oldindan aniqlab beradi.
  
• 
  ta’mirlash - mexanik ishlab chiqarish xizmati, bu xizmat vazifasi katta va murakkab park jihozlari, mashinalar ishchi holatini ta’mirlash va modernizatsiyalash orqali ta’minlashdan iborat. Qurilish tashkiloti ishi natijalari bu xizmat bo‘limining puxta ishlashi bilan keng ma’noda aniqlanadi;
  
• 
  transport jarayonlari xizmati, bu bo‘lim qurilish maydoni ichida va uning atrofidagi tashqi maydonda ishlab chiqarish jarayonining bir ma’romda olib borilishi uchun zarur bo‘lgan katta massali yuklarni ko‘chirishni ta’minlaydi. Ayniqsa alohida jarayonlarni yagona ishlab chiqarish tizimiga bog‘lovchi texnologik transport aniq va ritmik ishni talab etadi.
  

2. 
   Moddiy - texnika resurslari yetkazilishini tashkil etish
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida qurilish tashkiloti bozor orqali sotib olish borasida iste’molchi sifatida va sotish bozori orqali esa ishlab chiqaruvchi sifatida ko‘plab korxonalar bilan bog‘langan bo‘ladi. Qurilishni moddiy - texnik ta’minlash (MTT) turli etkazuvchi tashkilot va korxonalar bilan bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) tuzilgan shartnomalar asosida olib boriladi. Bu etkazuvchi tashkilotlar moddiy - texnika ta’minoti tarkibiga kiradi, bu ta’minot quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  davlat ehtiyojlari uchun moddiy - texnik resurlarini etkazib berish;
  
• 
  texnologik jihozlar, qurilish materiallari, konstruksiyalari, buyumlari, yarim fabrikatlar bilan ulgurji savdo qilish;
  
• 
  yuqorida ko‘rsatilgan resurslar bilan qurilish birjalari, savdo-sotiq uylari va vositachi korxonalar orqali savdo -sotiq qilish.
  

Qurilish ishlab chiqarishi texnologiyasi va tashkiliyotining ilg‘or shakllari qurilish montaj ishlarini moddiy - texnik resurslar bilan komplektli holatda va o‘z vaqtida ta’minlash shartlari qat’iy bajarilishini talab etadi. Ushbu vazifaning bajarilishi ishlab chiqarish - texnologik komplektlashtirish boshqarmasi (ITKB) zimmasiga yuklatiladi.
ITKB bosh vazifasi materiallar va detallarni tayyorlash (taxt qilish), yarimfabrikatlar va konstruksiyalarni tayyorlash hamda ularni komplektli holatda bajarilayotgan qurilish - montaj ishlari grafigi bo‘yicha qurilish maydoniga o‘z vaqtida etkazib berishdan iboratdir. ITKB tashkilotlarining shakllari turlicha bo‘lib, ular ob’yektlar qurilishi spetsifikasi, ularning hududiy joylashuvi, ish turlari va hajmlari hamda boshqa konkret shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. ITKB trest topshirig‘iga binoan qurilish-montaj ishlarining rejalashtirilgan hajmlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan moddiy resurslar buyurtmachisi sifatida va transport ta’minoti tashkilotlari bilan shartnoma asosida munosabatda bo‘lish uchun maydonga chiqadi.
ITKB funksiyasiga trest manziliga tushadigan moddiy resurslarni qabul qilib olish, ularni joylashtirish va saqlash, tipli bo‘lmagan detallar va konstruksiyalarni tayyorlash, kelib tushgan materiallarni yuqori darajadagi texnologik tayyor holatda saqlash va komplektlarni qurilish maydoniga o‘z vaqtida etkazib berish kiradi. Ishlab chiqarish - texnologik komplektlashtirish boshqarmasi o‘z faoliyatini xo‘jalik shartnomalari asosida olib boradi.

3. 
   Moddiy - texnika resurslari ta’minoti shakllari va metodlari hamda ularning samaradorligi
   

Qurilish ishlab chiqarishi bo‘yicha xizmat ko‘rsatishga oid bo‘lgan barcha tashkiliy savol va masalalarni tizimli hamda kompleksli ishlab chiqish taqoza etiladi, chunki ishlab chiqarilayotgan mahsulot - bino va inshootlar (xizmatlar) raqobatbardoshligi qurilish maydoniga kelib tushadigan konstruksiyalar, buyumlar va boshqa materiallar, energetik resurslar, texnologik jihozlarning sifatiga bog‘liq bo‘ladi.
Qurilish ishlab chiqarishi bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga quyidagilar kiradi: moddiy - texnika ta’minoti, energetik, ta’mirlash, transport va omborxona xo‘jaligi va sifatni nazorat qilishni. Bu jarayonning asosiy vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  moddiy - texnika resurslari bilan ta’minlash tizimida va menejment tizimi doirasida qaralayotgan ishlab chiqarishni aniqlash;
  
• 
  qaralayotgan qurilish ishlab chiqarish faoliyati maqsadlarini aniqlash;
  
• 
  masadlarga erishish bo‘yicha bajarilishi lozim bo‘lgan topshiriqlar va ishlarni shakllantirish;
  
• 
  moddiy - texnika resurslari ta’minoti xizmati tuzilmasini ishlab chiqish va uning funksiyalarini aniqlash;
  
• 
  yaratilayotgan xizmat ko‘rsatish bo‘limi faoliyati omillari va ko‘rsatkichlarini aniqlash;
  
• 
  menejment bo‘yicha ilg‘or yondashuvlarni qo‘llagan holda moddiy - texnika resurslari bilan ta’minlash xizmati ishining taktik, strategik hamda operativ rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
  
• 
  rejalarning bajarilish motivatsiyasini va nazoratini ta’minlash;
  
• 
  xizmat ko‘rsatish bo‘limi taomonidan bajariladigan ishlar samaradorligini tahlil qilish.
  

Qurilish majmuasida zamonaviy sharoitlarda resurslar bilan ta’minlashning quyidagi shakllari (metodlari) keng tarqalgan:

• 
  tovar - xom-ashyo birjasi orqali;
  
• 
  vevosita aloqada bo‘lish (to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnoma tuzish orqali);
  
• 
  auksionlar, tanlovlar;
  
• 
  homiylik;
  
• 
  xususiy ishlab chiqarish va boshqalar.
  

Moddiy - texnika resurslari bilan ta’minlashning konkret shaklini qurilish tashkiloti ularning o‘ziga xos jihatlari, ularni olishning davomiyligi (muddati), berilgan takliflar soni, hamda rusurlar sifati va narxi hamda boshqa omillardan kelib chiqqan holda tanlaydi. Qurilish ishlab chiqarishini resurslar bilan ta’minlash shaklini aniqlashda etkazuvchining ishonchliligi hamda ishlab chiqarilayotgan konstruksiyalar, buyumlar va boshqa materiallar raqobatbardoshlik darajasini aniqlash taqoza etiladi. Etkazuvchilar bilan kontraktlar (shartnomalar) tuzishda ushbu shartnomalar (kontraktlar)da miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari, etkazib berishning konkret shakllari, muddatlari, sanksiyalari va boshqa talablarni aks ettirish zarurligini esda tutish taqoza etiladi.
Moddiy - texnika ta’minoti bu tashkiliy aloqalar va shartnomalar asosida ishlab chiqarish mablag‘larini etkazuvchilar va iste’molchilar o‘rtasida bevosita yoki vositachi orqali taqsimlash shaklidir. U ishlab chiqarish jamg‘armalaridan foydalanish, qurilish-montaj ishlari ritmiyligi, tannarx, mehnat unumdorligi, qurilishning davomiyligiga va boshqa ko‘rsatkichlarga bevosita ta’sir ko‘rsatish bilan ahamiyatli tarzda ishlab chiqarishning natijaviyligini oldindan aniqlab beradi.

4. 
   Qurilish moddiy - texnika ta’minotini tashkil etish tizimida logistika
   

Qurilish kompleksini butun holatda va uni tashkil etuvchi komponentlarni ko‘rib chiqish shunday xulosa chiqarish imkonini beradiki, unga ko‘ra qurilishni o‘zaro bog‘langan va o‘zaro shart-sharoitlangan oqimlar jamlamasini o‘z tarkibiga kirituvchi tizimga kiritish mumkin. Bu oqimlarning asosiylariga quyidagi: axborotlar, moddiy - texnika hamda moliya resurslari va boshqa oqimlar kiradi.
Ma’lumki, bino va inshootlar qurilishi muddatlarini qisqartirish, maqbul bo‘lgan sarf-xarajatlar bilan ularning sifatlarini yaxshilash bo‘yicha zaruriy natijalarga erishish uchun birinchi navbatda yuqorida ko‘rastilgan va boshqa iqtisodiy oqimlarni maqbullashtirish va ratsionizatsiyalashtirish talab etiladi.
Qurilish tashkilotlari hamda qurilish industriyasi korxonalarida xususiy va o‘z maqsadlariga erishish yo‘lida jalb etilgan resurslar harakatining o‘zaro bog‘langan hamda o‘zaro shart-sharoitlangan jarayonlarini iqtisodiy oqimlar deb hisoblash mumkin.
Qurilishni tizim sifatida birinchi navbatda qurilishni moddiy - texnika jihatdan ta’minlash deb qabul qilish joizdir. Har qanday bino va inshootni qurish uchun, avvalom bor, etarli miqdorda qurilish materiallari, konstruksiyalari va buyumlari, xom-ashyo hamda texnologik jihozlar zarur bo‘ladi, ularning aniq miqdori qurilish- montaj ishlari loyihasida ko‘rsatiladi. Qurilish ishlab chiqarishini tashkil etish jarayoni bu resurslarning belgilangan hajmda, ko‘rsatilgan muddatda va tegishli sifatda etkazilib berilishini ko‘zda tutadi. Vatanimiz va xorijdagi turli ishlab chiqarishlar bo‘yicha to‘plangan tajriba shunga o‘xshash masalalarni echishda logistikadan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqlaydi.
Terminologik lug‘atda logistikaning quyidagi ma’nosi ifodalangan. Logistika - xom-ashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga ekazish jarayonida tashish, joylashtirish va boshqa moddiy hamda nomoddiy operatsiyalar, zavod ichida xom- ashyo, materiallar, yarimfabrikatlarni qayta ishlash, tayyor mahsulotlarni iste’molchiga manfaatlar va talablarga muvofiq etkazib berish, shuningdek, tegishli axborotlarni uzatish, saqlash va qayta ishlashni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish haqidagi fandir.
Bunda asosiy izlanish ob’yektlari quyidagilar bo‘ladi: logistik ushlab qolishlar, axborot oqimi, logistik tizim, logistik funksiya, logistik zanjir, logistik operatsiyalar, materiallar oqimi va boshqalar. Logistika qator o‘zaro bog‘langan bo‘limlarni qamrab oladi, jumladan ta’minot logistikasi, ishlab chiqarish logistikasi, savdo-sotiq logistikasi, transport logistikasi va boshqalar. Logistik tizimlar doirasida qurilish materiallariga bo‘lgan ehtiyojni bashorat qilish va zahiralar holatini nazorat qilish, buyurtmalarni yig‘ish va qayta ishlash, logistik zanjirda material oqimi ketma-ketligi va bo‘g‘inlarini aniqlashni o‘z tarkibiga kiritgan qator masalalar va ularning komplekslari echiladi.
Qurilish logistika tizimlarini logistik tizimlarning umumiy nazariyasi matnida ko‘rib chiqish taqoza etiladi.
Oqimlarning turlariga ko‘ra logistik tizimlarni quyidagilarga ajratish mumkin: