O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus

Xavoli sovitish kurilmasi
1 rasm. 
Xavoli sovitish kurilmasi amalda ishlangan sovitish kurilmasi turlaridan eng birinchisi 
bо‘lgan. Bunday kurilmani amerikalik muxandis Garri 1845 yili ixtiro kilgan. 
Xavoli sovitish kurilmasining sxemasi 6.2rasmda kо‘rsatilgan. 
Xavo detandyor 1 da r
1
bosimdan r
2
bosimgacha kengayib ish bajaradi; bu ishnn 
detander tashki istemolchiga (masalan, elektr generatoriga) beradi.
Detanderda adiabatik kengayish natijasida T
3
temperaturadan T
4 
temperaturagacha 
(≈60 
0
S) sovitilgan xavo sovitiladigan xona 2 ga kirib, undan issiklik oladi. 
Sovitiladigan xonada xavoga issiklik berish jarayoni о‘zgarmas xavo bosimida (r
2
= 
const) sodir bо‘ladi. xavo sovitiladigan xonadan chikkanidan keyin kompressor 3 ga 
yuboriladi, bu yerda xavo bosimi r
2
dan r
1
gacha oshiriladi (bunda xavo temperaturasi T
3 
dan T
3
gacha ortadi). Kompressorda sikilgan xavo sovitgach 4 ga kiradi. Sovitaich 
issiklik almashtirgich bо‘lib, unda sovituvchi suvga issiklik berilishi natijasida xavo 

---

temperaturasi pasayadi. Sovitgichda jarayon о‘zgarmas xavo bosimida (r
1
= const) sodir 
bо‘ladi. 
Xavoli sovitish kurilmasi siklning ru va Tz diagrammalari 5.3 va 5.4 rasmlarda 
keltirilgan. 
< 

2 – rasm 
 
 
 
 
 
 
3 - rasm 
Bu yerda 1-2 kompressorda sikish jarayoni; 2-3 xavoni sovitkichda izobarik 
sovitish jarayoni; 3-4 xavoni detanderda adiabatik kengayishi; 4-1 sovitiladigan 
xonadan izobarik issiklik olish jarayoni. Bu diagrammada 1-2-3 sikish chizish, 3-4-1
kengayish chiziga. 
5.4 rasmdagi T
8
diagrammada siklda sarflangan Ats ish 1-2-3-4-1 yuza bilan 
tasvirlanadi. 
Siklni amalga oshirish uchun sarflangan ish q
1
va q
2
issikliklar farkiga teng. 
Xavoni о‘zgarmas sigimli ideal gaz deb xisoblab. 
q
1
=c
p
(T
2
-T
1
) q
2
=c
p
(T
2
-T
4
) A
u
=q
1 
–q
2
=c
p
(T
3
-T
5
) -c
p
(T
3
-T
4
)
larga ega bо‘lamiz. 
U xolda siklning sovitish koeffitsiyenti kuyidagiga teng bо‘ladi: 
1
)]
/(
)
[(
1
)
(
)
(
4
1
3
2
4
1
3
2
4
1










T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
Au
q

(5.2) 
1 -2 va 3-4 adiabat jarayonlardan iborat: 
T
2
/T
1
(p
2
- p
1
) 
(k-1)/k
va T
3
- T
4
(p
3
– p
4
) 
(k-1)/k
lekin 
R
2
=R
3
va r
1
=r
4
, u xolda (T
2
/T
1 
)= T
3
-/T
4
Yoki 
(T
2
-T
1
)/( T
2
-T
4
) =(T
2
/T
1 
)= T
3
-/T
4
Shunday: 
1
2
1
1
2
1
)
/
(
1
T
T
T
T
T
s




(5.3) 

---

bunda T
1
sovitiladigan xona temperaturasi yoki kompressorga sо‘rilayotgan xavo 
temperaturasi; T
2
sikilgan xavo temperaturasi. 
Tashki kо‘rinishdan 
( 
5.3 ), tenglama Karno kaytar siklining sovitish koeffitsiyenti 
tenglamasi (5.1 ) ga mos keladi. Lekin bu о‘xshashlik tashkaridan shunday kurinadi.
Temperaturaning bir xid oraligining о‘zida (5.4rasm) amalga oshiriladigan kaytar 
Karno sikli ( 1 - 5 - 3 - 6 - 1 ) uchun sovitish koeffitsiyentini aniklaymiz. 
1
3
1
2
1
2
2
)
/(
1
/
T
T
T
q
q
q
q
k






T
3
2
sababli, ε
k
> ε bо‘ladi. 
Sovituvchi modda sifatida biror suyuklikning, yani atmosfera bosimida kaynash 
temperaturasi 1≤ 0 °S bо‘lgan suyuklikning nam bugidan foydalanilsa sovitish 
kurilmasida issiklik berish va olishni izotermalar bо‘yicha amalga oshirish mumkin. 
Bu ma’noda mazkur sikl Karno sikliga yakinlashadi va shu sababli bunday 
kurilmaning samaradorligi eng yukori va shu sababli ular eng kо‘p tarkalgan. 
Efir buglari bilan ishlaydigan bug kompresssion sovitish kurilmalari dastavval 
1834 yildayok yaratilgan edi. Sо‘ngra bu xil kurilmalarda sovituvchi modda sifatida 
metal efir va sulfat anshdriddan foydalaniladigan bо‘ldi. Nemis muxandisi K. Linde 
1874 yilda ammiakli, 1881 yilda karbonat angidridli bug kompression kurilmani 
yaratdi. XX asrning 30 yillarida bunday kurilmalarda freonlar sovituvchi modda 
sifatida ishlatila boshlandi. Shu vaktlargacha bunday kurilmalarda porshenli 
kompressorlar ishlatildi, sо‘ngra retatsion, viitli va turbokompressorlar ishlatila 
boshlandi. 6.5rasmda bug kompression sovitish kurilmasining sxemasi, sikli va 
sovitish koeffitsiyentining о‘zgarishi kо‘rsatilgan.