O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta`lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

Yagona ranggli tarmoq –bu Shunday tarmoqki unda kompyuterlar teng huquqli bo’ladilar
Serverli tarmoq – turli vazifalarni bajaruvchi kompyuterlar tarmogidir.
Server – xamkorlikda foydalanish uchun ajratilgan, manba(ombor)lar va ximatlar bilan ta‘minlab beruvchi kompyuter.
Mijoz – serverning xizmatlari va manbalaridan foydalanuvchi komp`yuterdir.
Xar bir kompyuter tarmoqda uni raqamlashni ta’minlovchi nomiga ega bo’ladi.Server tarmogining xar bir foydalanuvchisi o’z nomi va tarmog’ paroliga ega bo’lishi kerak. Kompyuterning nomi, foydalanuvchining tarmoq nomi va paroli serverga yoziladi. Lokal kompyuter tarmog’larida boshqaruvchining qulayligi uchun teng dasturga ega bo’lgan bir necha kerakli ishchi guruhlariga birlashtiriladi. Kompyuterlartarmogi ishlovchilar cheklanganligi tarmoq siyosati deyiladi. Tarmoq ish kobiliyatini va uning administratsiyasi tomonidan boshqarilishi bilan tizimli administrator Shug’ullanadi,bu inson lokal tarmoq tashkiliy boshqaruvchisi. Tabiiyki lokal tarmoqda sizning axborotitingiz taqalishi uning resurslari bilan cheklangan.
MAN - Mahalliy tarmoq. Bir korxona, muassasaning bir yoki qancha yaqin binolardagi abonentlarni bog’laydi. Mahalliy tarmoqlar juda keng tarqalgan. CHunki 80-90% axborot o’sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Mahalliy tarmoqlar har qanday strukturaga ega bo’lishi mumkin. Lekin undagi kompyuterlaryuqori tezlikka ega yagona axborot o’zatish kanali bilan bog’langan bo’ladi.
Mahalliy tarmoq yaratishdan maqsad–tashkilotlar, Oliy o’quv yurtlarida mavjud kompyuterparki va uning resurslari (printer, skaner, katalog va fayllari) dan unumli, tejamli foydalanishdir. Barcha kompyuterlaruchun yagona tezkor axborot o’zatish kanalining bo’lishi-bunday tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Odatda, o’zatish kanali ma’lumot tuzatish qobiliyatini yuqori bo’lishini ta‘minlaydigan koaksial sim va optik to’qima simlardan iborat bo’ladi. Koaksial simning asosiy afzalligi, uning katta kenglikda ishchi chastotalariga ega bo’lganligi tufayli katta hajmdagi ma’lumotlaroqimini yuqori tezlikda o’zatishi mumkinligidadir. Bu imkoniyat yuqori tezlik bilan ishlaydigan mahalliy kompyutertarmoqlarini yaratish imkoniyatini beradi. Koaksial simlarning ikkinchi afzalligi ularning turli tashqi qarshiliklarga chidamliligi va nisbatan o’zoq masofalarga ma’lumoto’zatishi mumkinligidadir. Optik to’qimali simlarning afzalligi esa harqanday tashqi qarshililarga chidamliligi, ma’lumoto’zoq masofalarga o’zgartirishsiz va tez o’zatishi( koaksial simlarga nisbatan 10 baravar tez) dadir.
Aslida, mahalliy kompyutertarmoqlari ingichka(Ethernet) koaksial sim yoki vitaya para(Toking ring) asosida quriladi. Odatda bunday koaksial simlar yordamida tashkil qilingan tarmoq umumiy shina orqali birlashtiriladi. Bu esa ba‘zibir noqulayliklarga olib keladi. Masalan, koaksial simning biror joyida o’zilish sodir bo’lsa, tarmoq komp`yuterlari ishlamay qoladi. Sim o’zilgan joyni topish ba`zan amrimahol bo’lib qoladi. Shuning uchun hozirda maxalliy kompyutertarmoqlarini yaratish strukturalash printsipiga asoslanmoqda. Bunda har bir struktura alohida «vitaya para» simlari bilan ulangan bir necha kompyuterlartarmoq adapterlari(moslovchilari) orqali bog’langan shaklda to’ziladi. Tarmoqni kengaytirish imkoniyati ham vujudga keladi. Bunday kompyutertar-moqlarida kommutatsi maqsadida qo’shimcha yangi elektron qurilma– xab(Hub) ishlatiladi. Har bir xab 8 dan 30 tagacha ulash joylariga ega. Bu ulash joylariga kompyuteryoki boshqa xab ulanishi mumkin. Demak, xab – sistemaning asosiy qismi bo’lib, uning ishlashi va imkoniyatlarini belgilaydi. Xablarda portlar holatini nazorat qiluvchi ko’rsatkich mavjud. Bu esa kontaktlarning yomon holatini, simlarning zararlanganligini va boshqa vaziyatlarni tez hal qilib boradi.
WAN - Global tarmoq. Global tarmoqlari 4 asosiy ko’rinishda buladi .SHaxar, hudud mikyosidagi, umum xalk va xalqaro mikyosidagi. Kiritish va chiqarish qurilmasi sifatida - chop kiluvchi va nusxalovchi qurilmalar, kassa va bank apparatlari, displeylar, fakslar qo’llanilishi mumkin. Tarmoqda bu qurilmalar bir - biridan sezilarli o’zoklashgan masofada joylashtirilishi mumkin. Lokal Hisoblash Tarmogi (LXT) da komp`yuterlar, bir – biridan bir necha kilometr o’zoklikdagi masofada joylashgan bulib odatda almashinuv tezligi 1 dan 10 va undan yukori Mbit/s bo’lgan tarmoqlar bilan boglangan. LXT odatda ma‘lum tashkilot(korporatsiya, uyushmalar) orasida aylanadi. Shu uchun xam bu kompyuterlarnitizimli tarmoqlar deb ataladi. Bunday kompyuterlarbir inshoot doirasida yoki qo’shni inshoot orasida bo’ladi.Shunday uchun ularni ba‘zida korporativ tizim yoki tarmoq deb ataladi. Kompyuterlar bunda tabiiyki bir bino hududida yoki kushni bino hududida joylashgan bo’ladi.Shunday qilib tarmoqda hamkorlikda ishni boshqarish uchun maxsus dastur ishlab chiqilishi lozim. Bugungi kunda kompyuterlarni tarmoqda birlashtirish uchun turli xil aloqa liniyalari qo’llaniladi: keng imkoniyatli kabellar, telefon aloqa liniyalari, optovolokonli tarmoqlar, radio aloqalar,eng tezkor ammo kimmat sunniy yuldoshlar, aloqa o’zatishni 10 – 100 Mbit/sekundda yulga kuyadi. Kompyuterlarni aloqa liniyalariga ulashda Shunday maxsus qurilma qo’llaniladiki, komp`yuterlardagi rakamli axborot mos signal asosida aloqa tarmoqlari buylab tarkaladi. Kompyuterlarnilokal tarmoqga fizik ulash uchun tarmoqli xarita qo’llaniladi. Tarmoqli xarita(adapter) – kompyuterlarni tarmoqga fizik ulovchi qurilmadir. Boshka aloqaga ulash uchun modemlar qo’llaniladi. Modem - bu Shunday qurilmaki, o’zaro o’zokda joylashgan komp`terlar bilan tarmoq orkali axborot almashinuvi amalga oshiriladi. Kommutatorli telefon liniyalarga ulangan modemlar kompyuterdan kelayotgan ma’lumotaniqlik ovoz signallariga aylantiradi va telefon liniyasiga o’zatadi Shuningdek bu jarayonni teskarisini bajaradi. Modemlar ichki va tashki ulanishi mumkin. Ichki modemlar nomidan kelib chikkan holda kompyutersistemali blokining ichiga kuyiladi. Tashki modemlar alohida qurilma ko’rinishida bulib, odatda sichkonchaga ulanuvchi kompyuterlarportida ketma - ket bo’lgan kabelga ulanadi. Ichki modemlar tartiblangan portga ega buladi va komp`yuterlardan energiya manbasini oladi. Tashki modemlar esa alohida kuvvatlanuvchi blokga ega bo’ladiIchki modemlar tashki modemlardan arzonrok. Ba’zi xarakteristikasigako’ra ularda eng muhimi tezlik . Agarda siz yangi modem sotib olsangiz , u protokol v.34 (tezlik 3600 bit/s gacha) bo’lishi zarur. Agarda u v90 (57600 bit/s gacha) ga ega bulsa modem ishlab chiqaruvchi firmalardan US Robotics, motorolla kabi korxonalarni eslab utish lozim . Barcha kompyuterlartarmoqda bir - birini tugri tuShunishi uchun ma’lumoto’zatishning tarmoq protokoli deb atalgan yagona qoidasi ishlab chiqarilgan. Quyidagi aniqliklarni kiritamiz.O’zaro axborot almashinivudagi qoida va keliShuvlar to’plami. Umumjaxon axborotiga bog’lanish uchun global tarmoqqa ulanish lozim .Ularning eng mashxuri internetdir.

10.2-§. Kompyuter tarmoqlarini asoslari.

Kompyuter tarmog’i – bu apparat va dasturiy tashkil etuvchilardan iborat bo’lgan, hamda birgalikda kelishilgan holda ishlaydigan murakkab kompleksdir. Kompyuter tarmog’ini tashkil etuvchilari quyidagi to’rt qatlamdan biriga tegishli bo’lishi mumkin:
1.Kompyuterlar;
2.Kommunikatsion qurilmalar;
3.Operatsion tizimlar;
4.Tarmoq ilovalari.
Hozirgi paytda birinchi qatlam vositalari sifatida imkoniyatlari o’rtacha bo’lgan shaxsiy kompyuterlardan tortib, to maynfremlar va superkompyuterlargacha bo’lgan kompyuterlar qo’llanib kelmoqda. Ikkinchi qatlam - bu kommunikatsion qurilmalar qatlamidir. Ushbu o’quv qo’llanmada e`tibor, aynan kommunikatsion qurilmalarga va ular asosida qurilayotgan zamonaviy kompyuter tarmoqlarining to’zilishlarini o’rganishga qaratilgandir. Kompyuterlar tarmoqda ma’lumotishlashni amalga oshiruvchi asosiy vosita hisoblanadi va oxirgi yillar davomida kommunikatsion qurilmalar ham tarmoq tarkibida katta ahamiyatga ega bo’lgan vositalarga aylanib ulgurdi.
Kommunikatsion qurilmalar hisoblangan – ko’priklar, kommutatorlar va marshrutizatorlar kabi qurilmalar tarmoqning yordamchi vositalaridan, kompyuterlar va operatsion tizimlar kabi asosiy vositalarga aylandi. Bunda kommunikatsion qurilmalarni, tarmoqning ko’rsatgichlariga ham va uning narxiga ham ta‘siri nazarda tutilmoqda.